Δημιουργία των Μύθων

Ανάγκη Επικοινωνίας

και Δημιουργίας Προτύπων

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΙ  ΛΟΓΟΙ

Πριν από τη διάδοση του γραπτού λόγου κάθε ανθρώπινη κοινότητα είχε ανάγκη από την κωδικοποίηση πληροφοριών και ηθικών αξιών για να υπάρξει ως ενοποιημένη κοινότητα. Κι αυτό γινόταν με τη μυθοποίηση ηρώων και θεοτήτων ως κοινά σημεία αναφοράς.

Οι κοινωνίες έχουν ανάγκη από ηθικοπλαστικά πρότυπα για τη συνοχή τους. Στις πρώιμες κοινωνίες αυτό γίνεται με τη μυθολογία και τη θρησκεία. Στη βιομηχανική εποχή με τις εθνικές ιδεολογίες και τις πολιτικές ιδεολογίες.

Από την άλλη πλευρά ο μύθος υπηρετεί τη φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Την ανάγκη της κοινής πίστης, της κοινής αναφοράς που υπηρετείται μέσα από την κοινή λατρεία της θρησκευτικής πίστης.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ  

Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ
Στο σημείο αυτό εξετάζεται το κοινωνικο – πολιτικό πλαίσιο του περιβάλλοντος των κοινωνιών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε ο μύθος, προκειμένου να γίνει κατανοητή η επίδραση που ασκείται στο μύθο, η αλληλεπίδραση με τις κοινωνικές αλλαγές και η παράλληλη εξέλιξή του με αυτές. Ο τρόπος του «σκέπτεσθαι», η συλλογική αντίληψη περί του τι θεωρείται «ορθό» παίζει το μεγαλύτερο ρόλο στην καθολική, μερική αποδοχή ή απόρριψη του μύθου από την κοινωνία.
(Θα πρέπει σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε ότι στην ακόλουθη ανάλυση στην παρούσα ενότητα έχουμε σχεδόν ταυτίσει τη θρησκεία με το μύθο.)

1. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Η εξέλιξη της λέξης «μύθος» θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμβαδίζει με τις μεγάλες αλλαγές που συντελούνται στη ζωή των Ελλήνων από τα τέλη του 7ου ως τον 5ο αιώνα και μορφοποιούνται μέσα στο ιδιαίτερο κοινωνικοπολιτικό σχήμα που ονομάζουμε πόλη- κράτος.

Έχουμε μεγάλες αλλαγές, όπως την εισαγωγή της χρηματικής οικονομίας, τη χρήση της αλφαβητικής γραφής, οι οποίες προκαλούν μία επανάσταση ενάντια στις παραδοσιακές αντιλήψεις και αξίες. Η πρώην ιδεολογία γίνεται μυθολογία.

Για τους Έλληνες του 6ου αιώνα π.Χ. η πρώην ιδεολογία τους, αυτή που κληρονόμησαν από τους προγόνους τους ταυτίζεται με αυτό που ονομάζουμε «Αρχαία Ελληνική Μυθολογία».

Στο μεγαλύτερο μέρος της η «Αρχαία ελληνική μυθολογία» ενσωματώνεται στην επική ποίηση και κυρίως στον Όμηρο και στον Ησίοδο.

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Η Τέχνη σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποίεί ως συστατικό στοιχείο τη μίξη του λόγου με τη φαντασία, η οποία γίνεται μέσο για τη δημιουργία ενός υπερβατικού έργου Τέχνης, αλλά και για τη μέθεξη ενός λάτρη του συγκεκριμένου έργου Τέχνης στο συμβολικό του νόημα.

Βέβαια, ο μύθος διαφέρει από την Τέχνη καθώς δεν έχει το λόγο της υπόστασής του στην ανάγκη για να εκφραστεί το ωραίο, αλλά εξυπηρετεί άλλες σκοπιμότητες.

Ο συνδυασμός ελλόγων και μη στοιχείων μας οδηγεί στη νόηση του μύθου, όπως και στη νόηση του ωραίου.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ
Λέγοντας «Ομηρική Εποχή» εννοούμε την εποχή που έζησε ο Όμηρος και όχι την εποχή στην οποία αναφέρονται τα έργα του, δηλαδή τη μυκηναϊκή εποχή. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο εποχές συνέβησαν μεγάλες αλλαγές, όπως η εισαγωγή του χαλκού, η εισαγωγή του γεωμετρικού ρυθμού στην τέχνη, η καύση των νεκρών.

Η κατάρρευση του μυκηναϊκού συστήματος – Η αλλαγή της σχέσης με τη φύση

Οι σημαντικότερες ωστόσο αλλαγές που επιδρούν στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων, περισσότερο σημειώνονται στον πολιτικό και κοινωνικό τομέα και είναι η εξάπλωση των Δωριέων, η πτώση της μυκηναϊκής δύναμης, που έφερε το τέλος του λεγόμενου «ανακτορικού» πολιτισμού.

Η κατάρρευση του μυκηναϊκού συστήματος, επηρεάζει την ανθρώπινη στάση του Έλληνα, τροποποιεί το πνευματικό του υπόβαθρο και μεταστρέφει τις ψυχολογικές του ροπές που όπως έχουμε ήδη αναφέρει διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στις προσλαμβάνουσες των μύθων.

Το περιβάλλον όπου γεννήθηκαν οι νέες αξίες της αρχαϊκής εποχής είναι ο σχηματισμός της «ελλληνικής πόλης», όπου για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας η ανθρώπινη κοινωνία αποσπάται από τον κλοιό της φύσης και δημιουργεί νέο υλικό περιβάλλον.

Η σύμπλευση με τους ρυθμούς και τους νόμους της φύσης που χαρακτηρίζει την κοινωνία που περιγράφεται από την επική ποίηση, αντικαθίσταται μέσα στο περιβάλλον της πόλης από τη θεωρία της συμπεριφοράς που διέπεται από την αρετή και που χρησιμεύει στην αρμονική συμβίωση σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και όχι σε σύμπνοια με τη φύση.

Στο περιβάλλον της πόλης η εξέλιξη των θεσμών ακολουθεί την πορεία από τη φύση στον πολιτισμό. Λ.χ. αυτό σημαίνει ότι στις κοινωνικές σχέσεις για παράδειγμα οι δεσμοί αίματος παραχωρούν τη θέση τους σε άλλους, όχι «φυσικούς» δεσμούς που αποφασίζονται με κριτήρια λογικά.

Ωστόσο, σύμφωνα με τους μελετητές Μυθος και Λόγος συνηπάρχουν στην ελληνική πόλη της αρχαϊκής εποχής, αλλά και αργότερα ακόμη. Παρόλα αυτά η ρήξη μεταξύ της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας έχει πια συντελεστεί.

Η αδυναμία του ομηρικού μύθου να εκπληρώσει το ρόλο του

Αυτός είναι ο βασικός λόγος που η «ομηρική θρησκεία» ή ο «ομορικός μύθος» εάν προτιμάτε δεν μπορεί πια να εκπληρώσει τον λειτουργικό της ρόλο, ο οποίος συνίσταται, ακριβώς στη διασύνδεση Φύσης και Κοινωνίας μέσω του βασιλικού θεσμού.

Η διασύνδεση πραγματοποιείται σε δύο επίπεδα. Στο επίπεδο του «λόγου» δηλαδή των μύθων και στο επίπεδο της «πράξης», δηλαδή των τελετουργικών που συνδέονται με τους μύθους. Με την εγκαθίδρυση της νέας, δημοκρατικής ιδεολογίας, οι μύθοι αποχωρίζονται από το τελετουργικό τους μέρος, χάνοντας τη ρυθμιστική τους υπόσταση μέσα στην κοινωνία. Χάνουν συνεπώς τη θρησκευτική του σημασία και περνούν στα χέρια των ποιητών.

Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι σύμφωνα με μελετητές δημιουργήθηκαν στη μυκηναϊκή εποχή με βάση το μοντέλο του βασιλικού θεσμού. Στη μυκηναϊκή θρησκεία η ενότητα Φύσης και Κοινωνίας συντελείται στο πρόσωπο του βασιλιά. Από αυτόν εξαρτάται « η τάξη των εποχών», τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα. Είναι ο μάγος – βασιλιάς που εξασφαλίζει την ομαλή λειτουργία στο επίπεδο Φύσης – Κοινωνίας.


Όταν όμως η μυκηναϊκή βασιλεία κατέρρευσε, δεν έμειναν παρά μόνο παλιές βασιλικές τελετουργίες που η έννοιά τους είχε χαθεί. Η ανάμνηση του βασιλιά που δημιουργεί την τάξη του κόσμου είχε πια σβήσει. Η συντριβή της βασιλείας και ο περιορισμός της βασιλικής δύναμης συνετέλεσαν έτσι ώστε να αποσπαστεί ο μύθος από την τελετουργία στην οποία βάσιζε τις ρίζες του.

Ο Μύθος στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία
Απελευθερωμένη από τη λατρευτική πρακτική που σχηματοποιεί με συγκεκριμένο τρόπο το μύθο, η εξιστόρησή του μπορεί να αρχίσει να διασκευάζεται με πιο αφιλόκερδο και αυτόνομο τρόπο. Αυτές είναι οι προϋποθέσεις που δημιουργούν το κλίμα για πιο κριτική στάση των ποιητών και ραψωδών της εποχής απέναντι στη μυθολογική τους παράδοση.

Ο Ξενοφάνης είναι ο πρώτος που επιτίθεται εναντίον της μυθικής παράδοσης, πολεμώντας την για τον ανθρωπομορφισμό των θεών, τις αισχρές πράξεις που τους αποδίδει ( η μυθική παράδοση) και γενικότερα για την άποψή της σε σχέση με την εξέλιξη του πολιτισμού.

Η περίπτωση του Ξενοφάνη αναφέρεται καθώς είναι χαρακτηριστική για την αλλαγή που έχει συντελεστεί στην κοσμοθεωρία των ανθρώπων, όσο και της εξέλιξης του περισσότερο «κριτικού» ρόλου του ποιητή. Ο Ξενοφάνης, απορρίπτει το περιεχόμενο της παράδοσης και εισάγει ένα νέο Θεό, ο οποίος ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της νεοσχηματισμένης κοινωνίας.

Στο αντίπαλο στρατόπεδο βρίσκουμε το ραψωδό «Θεαγένη», ο οποίος υπερασπίζεται διάφορα χωρία από τον Όμηρο τα οποία είχαν επικριθεί ως ανάρμοστα, δίνοντάς τους αλληγορική ερμηνεία.

Η ομηρική κριτική ασκείται κυρίως σε δύο επίπεδα. Στο επίπεδο των «επιτημάτων» που είναι σαν αυτά που διατυπώνει ο Ξενοφάνης και στο επίπεδο της ηθικής που μπορούμε να τοποθετήσουμε τις παρατηρήσεις του Ηράκλειτου.

Ο Εκαταίος και ο «ιστορικός πυρήνας» του μυθου

Στην ίδια εποχή με τον Ξενοφάνη, ο Εκαταίος πραγματεύεται τη δική του προσσέγιση στη μυθική παράδοση. Ο Εκαταίος εμπιστεύεται μόνο τη γνώση του αυτόπτη μάρτυρα και δεν πιστεύει στην αποκάλυψη της αλήθειας στους ανθρώπους από τους θεούς. Η άποψή του είναι ότι η γνώση κτίζεται βαθμιαία, καθώς διευρύνεται το επιστητό, μέσω της εμπειρίας.

Από αυτή τη σκοπιά ο Εκαταίος επιχειρεί να ερμηνεύσει τους μύθους. Δηλαδή, αφαιρεί το θαυμαστό στοιχείο ( το θαυμάσιο, το παράδοξο) για να μείνει το καθαρά ιστορικό γεγονός, το οποίο αποτελεί σύμφωνα με τη γνώμη του τον πυρήνα του μύθου.

Αυτή η ερμηνεία ονομάζεται ορθολογιστική.

ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟΙ ( 5ος αιώνας π.Χ.)
Οι Σοφιστές και η κριτική στάση απέναντι στη μυθική παράδοση

Στην Ελλάδα του 5ου αιώνα π.Χ., ο διαχωρισμός Κοινωνίας – Φύσης έχει ήδη συντελεστεί.
Οι σοφιστές είναι η συνέχεια κατά ένα τρόπο των ραψωδών, είναι η ιστορική τους μελοντική προέκταση στην αθηναϊκή κοινωνία.

Οι σοφιστές πίστευαν στη μεγάλη παιδευτική αξία της μυθολογικής παράδοσης. Ωστόσο, η γνωριμία των Ελλήνων με άλλους πολιτισμούς, η συνειδητοποίηση των αλλαγών που ο δικός τους πολιτισμός έχει υποστεί δίνουν ερεθίσματα για νέες προσεγγίσεις. Ανακαλύπτεται ότι οι θεσμοί με τους οποίους οργανώνεται η ζωή τους δεν είναι δοσμένοι από τη φύση, αλλά είναι αποτέλεσμα συνεναιτικών διαδικασιών μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, τότε αλλάζει και η στάση των σοφιστών απέναντι στη μυθική τους παράδοση.

Ένα από τα αντιπροσωπευτικά ρεύματα στην ερμηνεία των μύθων είναι αυτό όπως εκφράζεται από τον Μητρόδωρο. Σύμφωνα με τη «φυσική αλληγορία» του Μητρόδωρου, στη μυθολογία δεν υπάρχουν πρόσωπα και χαρακτήρες με υπόσταση, παρά μόνο στοιχεία και νόμοι της φύσης,

Επίσης, αντιπροσωπευτικό ρεύμα της εποχής είναι η «ηθική αλληγορία» σύμφωνα με την οποία ένας Θεός είναι το αποτέλεσμα μίας ψυχολογικής μετάθεσης. Λ.χ. οι άνθρωποι δίνουν σε έναν Θεό τα δικά τους αμαρτωλά πάθη.

Σε ό,τι αφορά την ορθολογική ερμηνεία των μύθων η αντίθεση «Φύσης» - «Νόμου» πλέον γέρνει καθοριστικά προς του Νόμους στην ερμηνεία των μύθων. Αυτή η τάση είναι ισχυρότατη και χαρακτηριστικά εκτοπίζει το «μύθο των γενεών» του Ησίοδου, σύμφωνα με τον οποίο το πρώτο γένος των ανθρώπων ήταν το περισσότερο ευτυχισμένο και στη συνέχεια η κατάσταση επιδεινώνονταν.

Η πίστη αυτή παραχώρησε τη θέση της στο λεγόμενο «δόγμα της προόδου» σύμφωνα με το οποίο η τελειότητα δεν είναι στην αρχή αλλά είναι το ιδανικό σημείο το οποίο πασχίζει διαχρονικά να προσσεγίσει η ανθρωπότητα.

Βλέπουμε επομένως ότι αρχίζει ο μύθος να εμφανίζει στοιχεία που συντείνουν περισσότερο προς την ιστορική αλήθεια, το οποίο ενδεχομένως να ήταν αίτημα της νέας εποχής που χαρακτηρίζονταν από περισσότερο ορθολογισμό.

Οι Τραγικοί και η κριτική στάση απέναντι στη μυθική παράδοση

Από μία άλλη βάση ξεκινά η ερμηνεία των μύθων που κάνουν οι Πίνδαρος και ο Αισχύλος. Και οι δύο «ηθικοποιούν» τους ήρωες που χρησιμοποιούν.

Το διαχωρισμό του αληθούς από το αναληθές στοιχείο στη μυθική παράδοση ο Πίνδαρος, όπως και ο Αισχύλος το κρίνουν σε σχέση με το ηθικό κριτήριο που εφαρμόζουν στις πράξεις των θεών και ορισμένες φορές και των ηρώων. Τους θεούς τους εμφανίζουν απαλλαγμένους από τις ανθρώπινες αδυναμίες.

Η Τραγωδία και η συμβιβαστική τάση απέναντι στο «νέο» και τη μυθική παράδοση

«Ο μύθος στην υπηρεσία της δημοκρατίας»

Με τον Αισχύλο οι μύθοι και η ερμηνεία τους μπαίνουν οριστικά στην υπηρεσία της δημοκρατίας, γιατί στην τραγωδία συντελείται ο συγκερασμός ανάμεσα στη μυθική παράδοση και στις νέες συνθήκες της δημοκρατικής κοινωνίας.

Θα βοηθήσει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί το συγκεριμένο ιστορικο – κοινωνικό και αξιακό πλαίσιο της ΑθηναΙκής κοινωνίας, το οποίο ήταν πολύ πολωμένο με αποκορύφωμα αυτής της πόλωσης τη δίκη του Σωκράτη.

Θεωρήθηκε από μία σεβαστή μερίδα των Αθηναίων, ασέβεια το να μην πιστεύεις στους θεούς, το να διδάσκεις ότι είναι ανθρώπινα δημιουργήματα και να εισάγεις τον ορθολογισμό στην ερμηνεία των ουράνιων σωμάτων ( αστρονομία).

Έτσι ενώ οι Σοφιστές προκάλεσαν την αντίδραση του λαού, οι τραγικοί προσπάθησαν να ξεπεράσουν αυτή την αντιδικία διαλεκτικά. Χαρακτηριστικό είναι στις τραγωδίες ότι από τη μία μεριά υπάρχει το τραγικό πρόσωπο που ανήκει στην κατηγορία των ηρώων και ενσαρκώνει την παράδοση, ενώ από την άλλη πλευρά υπάρχει ο χορός που εκφράζει τους θεατές και ενσαρκώνει το δημοκρατικό παρόν.

Το δράμα παρουσιάζει στη σκηνή έναν αρχαίο ηρωικό μύθο. Αυτός ο μύθος ξεκάθαρα ενσαρκώνει το μυθικό παρελθόν της πόλης, το οποίο σαφώς έρχεται σε μερική αντίθεση με το νέο δημοκρατικό παρόν της πόλης.

Όπως, παρατηρεί ο Nestle « η τραγωδία γεννιέται όταν αρχίζει κανείς να κοιτά το μύθο με τα μάτια του πολίτη».

Η στάση του Πλάτωνα απέναντι στο μύθο

Ο συμβιβασμός του μύθου με τις απαιτήσεις του λόγου για το καλό της πόλης και του πολιτικού βίου είναι επίσης, αυτό που επιχείρησε ο Πλάτωνας.

Ο Πλάτωνας αισθάνεται υποχρεωμένος να ξεκινήσει έναν διμέτωπο αγώνα εναντίον των σκεπτικιστών και των άθεων, αλλά παράλληλα και ενάντια στη δεισιδαιμονία.

Σε ό,τι αφορά τη δεύτερη ο Πλάτωνας αποδίδει μεγάλες ευθύνες στους ποιητές τους οποίους χαρακτηριστικά ονομάζει «μυθοποιούς». Ο Πλάτωνας και ο Ευριππίδης έχουν την ίδια γνώμη. Ότι η πατροπαράδοτη θρησκεία δεν ανταποκρίνεται σε καμιά αλήθεια, σλλά είναι ένα συνοθύλευμα μύθων που έπλασαν οι ποιητές.

Αυτό που έχει να προτείνει ο Πλάτωνας είναι η αντικατάσταση αυτών τω μύθων. Αυτό που επιζητεί ο Πλάτωνας δεν είναι η καθολική κατάριψη του μύθου όπως εκφράστηκε από τους σοφιστές, αλλά η μεταρρύθμισή του προς όφελος της Πολιτείας.


Για το χάσμα που δημιουργήθηκε αναφορικά με την πατροπαράδοτη θρησκεία μεταξύ των σοφιστών και του λαού ο Πλάτωνας προτείνει μία διπλή μεταρρύθμιση.

Α)Μεταρρύθμιση της θρησκείας, ώστε να συνδυάζει τη φιλοσοφική έννοια του θείου με τα καθιερωμένα σχήματα της παραδοσιακής λατρείας.
Β) Μεταρρύθμιση της θερησκείας ώστε να συνδυάζει τη θρησκευτική με την πολιτική αγωγή.

Βλέπουμε συνεπώς, ότι ο μύθος διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην αρχαία Αθήνα και η σημασία του προβληματίζει τους διαμορφωτές γνώμης της εποχής, κατά συνέπεια και τα κέντρα λήψης αποφάσεων σε ένα μεγάλο βαθμό.

Η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στο μύθο

Το ίδιο ακριβώς πρόβλημα το χάσμα μεταξύ διανοούμενων και λαού το αντιμετωπίζει λίγο αργότερα ο Αριστοτέλης με διαφορετικό τρόπο.
Στον τομέα της θρησκείας ο Αριστοτέλης παραδέχτηκε ότι τα ουράνια σώματα είναι ορατές εικόνες των Θεών. Αυτή είναι μία απόπειρα συγκερασμού της λεγόμενης «φυσικής θρησκείας» των φιλοσόφων και της λαϊκής πίστης στους θεούς όπως, αυτή διαμορφώθηκε από τη μυθολογία.

Σύμφωνα με ένα πολύ χαρακτηριστικό χωρίο του Αριστοτέλη στο «Μετά τα Φυσικά» ο Αριστοτέλης παραδέχεται ως θεϊκά τα ουράνια σώματα και αληθείς τις παραδόσεις που αναφέρονται σε αυτά, λέγοντας πως όλα τα υπόλοιπα αποτελούν προσθήκες που εξυπηρετούν διάφορες σκοπιμότητες.

Σε αυτό το σημείο φαίνεται η επιροή των σοφιστών για την πολιτική σκοπιμότητα της θρησκείας, αλλά μόνο σε ό,τι αφορά τα μυθολογικά στοιχεία.
Η φράση του Αριστοτέλη, «σοφίζονται μυθικώς» μπορεί να θεωρηθεί απόδειξη της επιεικούς στάση του απέναντι τους αρχαίους μύθους και λόγους.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο σεβασμού προς την παράδοση ο Αριστοτέλης υπερασπίζεται τον Όμηρο ενάντια σε αυτούς που τον κατακρίνουν και κυρίως στον Πλάτωνα.

Η Ελληνιστική εποχή και το τέλος της Αρχαιότητας
Οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου ανέτρεψαν το χάρτη του Αρχαίου κόσμου και σήμαναν για τους Έλληνες το τέλος της πολιτικής ανεξαρτησίας. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, δηλαδή η πόλη – κράτος, αρχίζει να καταρρέει.

Η πολιτική ελευθερία, όπως την όριζαν οι Έλληνες ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. έχει σχεδόν καταργηθεί. Το άτομα χάνει τα κοινωνικά του ερίσματα και πρέπει μόνο του να αναζητήσει το δρόμο για τη σωτηρία. Οι θεσμοί της πόλεις έχουν καταργηθεί και μαζί τους έχουν συμπαρασύρει και την αλληλεγγύη κράτους – θρησκείας όπως αυτή εκφράζονταν στο σύνολο πόλη- κράτος.

Μόλις 100 χρόνια μετά την καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη, επειδή δεν σεβόταν τα θεία, το 290 π.Χ. στην Αθήνα έψαλαν το μύθο του Ερμοκλή, έναν ύμνο που ουσιαστικά αποσυνδέει τη μοίρα της πόλης από τις βουλές των θεών της.

Όμως δεν είναι μόνο η πτώση της πόλης κράτους που αποσαρθώνει τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Είναι και η έκθεση των Ελλήνων σε ευρύτερο πνευματικό ορίζοντα.

Η περιηγητική λογοτεχνία της εποχής έφερε πλήθος ηθών και εθίμων στους Έλληνες, δίνοντας ένα στίγμα σύμφωνα με το οποίο δεν υπάρχει μόνο ένας καθιερωμένος τρόπος για να αντιμετωπίζει κανείς τις θεολογικές του αναζητήσεις, αλλά μία ποικιλία τρόπων και ο καθένας μπορεί να επιλέξει. Αυτή η έκθεση σε ένα τόσο ευρύ και νέο πολιτισμικό φάσμα, δημιούργησε ενδεχόμενα μία σύγχυση.

Πάντως στο πλαίσιο του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού η μυθολογική παράδοση των Ελλήνων παίζει σημαντικότατο ρόλο. Αξιοποιείται σαν ένα εκφραστικό εργαλείο για τους συγγραφείς της εποχής να εκλαϊκεύσουν έννοιες.