του Βασίλη Τακτικού *

Όταν μιλάμε για κοινωνικά δίκτυα το μυαλό όλων πηγαίνει στο facebook και το διαδίκτυο. Και είναι αλήθεια ότι εδρεύουν και δρούν επικοινωνιακά άπειρες κοινωνικές ομάδες. Καθώς η διείσδυση του διαδικτύου γίνεται όλο και μεγαλύτερη, τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα γίνονται κι αυτά με τη σειρά τους, όλο και πιο δημοφιλή καθώς αποτελούν μια ευρύτατη πλατφόρμα επικοινωνίας που εκμεταλλεύεται εφαρμογές όπως το email, τα άμεσα μηνύματα τα video μηνύματα κλπ. Και τα τελευταία χρόνια το Facebook, το MySpace, το twitter συνδέουν όχι μόνο από ανθρώπους που ψάχνουν να κοινωνικοποιηθούν αλλά από τον καθένα ανεβάζοντας μάλιστα διαρκώς τον μέσο όρο ηλικίας των χρηστών. Όμως η κοινωνικοποίηση σε τοπικό επίπεδο έρχεται σε συνδυασμό με πιο παραδοσιακά μέσα όπως είναι τα μαγαζιά της γειτονιάς ή τα στέκια της παρέας. Όμως, τα κοινωνικά και επικοινωνιακά δίκτυα, προϋπήρξαν των τεχνολογικών δικτύων, έστω και αν ιστορικά δεν τα λέγαμε έτσι και σε κάθε περίπτωση, λειτουργούσαν ενοποιητικά και συντονιστικά για κοινές διεκδικήσεις και όραμα.

Τα κοινωνικά δίκτυα με την μορφή που τα αντιλαμβανόμαστε σήμερα είναι μια on line – διαδικτυακή συζήτηση, η οποία τρέφει τη σχέση, τη συμμετοχή και τη δικτύωση μεταξύ ατόμων. Τα κοινωνικά δίκτυα συνδέουν ομάδες ατόμων όχι μόνο κοινωνικά, αλλά και γεωγραφικά. Χάρις σ’ αυτά είναι εύκολο να μοιράσει κανείς τις ιδέες του, τις συμπάθειες και τις αντιπάθειές του με τον κόσμο γενικότερα ή με μια οικεία ομάδα ατόμων. Μπορεί να βρει φίλους ή να αναπτύξει επιχειρηματικές επαφές και να γίνει μέλος μιας κοινότητας. Επομένως, τα κοινωνικά δίκτυα δίνουν στα άτομα κάτι που τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης δεν μπορούσαν ποτέ να δώσουν, την ευκαιρία της δημιουργίας σχέσης και δικτύωσης με τους άλλους.

Σήμερα, τα κοινωνικά δίκτυα έχουν καταστεί εξαιρετικά σημαντικά για την επικοινωνία και δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να αγνοηθούν, αφού αποτελούν σημαντικό μέρος της καθημερινότητας σχεδόν όλων των οργανώσεων. Μεγάλες και μικρές οργανώσεις πειραματίζονται καθημερινά με τα κοινωνικά δίκτυα αποσκοπώντας στην άντληση ή την διάχυση ενημέρωσης, την προσέλκυση μελών κλπ. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στο έργο μια οργάνωσης κι έχει αποδειχτεί ότι αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο δουλειάς.

Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι τα δίκτυα γενικά ως έννοια δεν είναι κάτι καινούργιο. Ακόμα κι η οικογένεια, δεν είναι τίποτα διαφορετικό από ένα δίκτυο με περισσότερο ή λιγότερο ισχυρούς δεσμούς που κρατά τα μέλη της συσπειρωμένα σε έναν κοινό σκοπό και μια κοινή ιδεολογία. Υπήρχαν πάντοτε δίκτυα εξουσίας, είτε δίκτυα διεκδίκησης της εξουσίας, εθνικά δίκτυα, φυλετικά δίκτυα, εμπορικά ακόμη και απελευθερωτικά ή θρησκευτικά δίκτυα.

Για παράδειγμα: Ο χριστιανισμός από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του μέχρι και σήμερα ήταν και παραμένει ένα παγκοσμιοποιημένο δίκτυο. Η Φιλική Εταιρεία ήταν ένα απελευθερωτικό δίκτυο, ενώ οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες είναι εμπορικά δίκτυα με συμφέροντα και δραστηριοποίηση ανά τον κόσμο.

Παράλληλα υπήρξαν και υπάρχουν ταξικά δίκτυα ή πολιτικά δίκτυα όπως η Εργατική διεθνής, η Σοσιαλιστική Διεθνής κτλ. Σε κάθε περίπτωση, αυτά τα δίκτυα ή «ενώσεις» λειτουργούσαν ενοποιητικά και συντονιστικά για κοινές διεκδικήσεις, ενώ τα πολιτικά δίκτυα ενίοτε μπορεί να εκφράζουν και ένα όραμα ή ένα πολιτικό πρόταγμα. Εδώ δεν μας απασχολήσουν όμως αυτά τα παραδοσιακά δίκτυα, τα οποία είχαν και μια άλλη μορφή οργάνωσης: ιεραρχική, εξουσιαστική και διεκδικητική, είτε για την κρατική εξουσία είτε κατά του κράτους. Δεν εξετάζουμε, δηλαδή, τα δίκτυα που κατέχουν και διεκδικούν άμεσα εξουσία και συγκροτούν ταξικά ή εθνικά συμφέροντα, αλλά τα δίκτυα κοινωνικής ευαισθησίας με κίνητρο τον εθελοντισμό, το περιβάλλον και την κοινωνική αλληλεγγύη, που η διάδοσή τους είναι φαινόμενο αρκετά πρόσφατο στην ιστορία. Ένα φαινόμενο που συνδιαμορφώνεται από την απελευθέρωση ανθρώπινης ενέργειας που φέρνουν οι νέες τεχνολογίες της διαδραστικής επικοινωνίας, όπως είναι το διαδίκτυο και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Προσεγγίζουμε, λοιπόν, τα Δίκτυα και την οριζόντια συνεργασία από τη σκοπιά του εθελοντισμού και της σύνθεσης του κοινωνικού κεφαλαίου.

Η κρίση εμπιστοσύνης ως επακόλουθο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, αναδεικνύει σήμερα με δυναμικό τρόπο τη σημασία των κοινωνικών δικτύων στην αντιμετώπιση αυτής της κοινωνικής ανισορροπίας ιδιαίτερα μέσω της κοινωνικής οικονομίας, η οποία δημιουργεί νέες δυνατότητες απασχόλησης. Έτσι, τα κοινωνικά δίκτυα έχουν μια σειρά από θετικά αποτελέσματα αφού συμβάλλουν στην κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία και πρόνοια. Κύριο αποτέλεσμα είναι η μείωση κόστους συναλλαγών, είτε μιλάμε για καταναλωτικά δίκτυα είτε δίκτυα επικοινωνίας είτε ακόμη δίκτυα διάχυσης της τεχνογνωσίας, αφού παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας μεταξύ κράτους και αγοράς, συνδυάζοντας τον εθελοντισμό με τη μη κερδοσκοπική επιχειρηματική δραστηριότητα.

Το γεγονός ότι, πολλές μεγάλες Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών προτιμούν τη μεμονωμένη δράση και είναι πράγματι αποτελεσματικές σ' αυτό που κάνουν, δεν αναιρεί με κανένα τρόπο τις πολλαπλασιαστικές δυνατότητες και τα αποτελέσματα ενός κοινού σχεδίου δράσης, ειδικότερα των χιλιάδων μικρών συλλογικών οργανώσεων που λειτουργούν σ' όλη τη χώρα. Όπως η ανάγκη για δικτύωση μεταξύ ατόμων, έτσι κι η ανάγκη για δικτύωση και κοινοπραξίες μεταξύ εθελοντικών οργανώσεων υπαγορεύεται από μια σειρά υποκειμενικών λόγων αποτελεσματικότητας των επιμέρους πρωτοβουλιών και σχεδίων δράσης αλλά κι απ’ αυτή τη ίδια την βιωσιμότητα των οργανώσεων. Χωρίς τη δικτύωση θα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατον, όχι μόνον να πραγματοποιήσουν τους στόχους τους αλλά ακόμη και να επιβιώσουν πολλές μικρές οργανώσεις αφού σήμερα πολλές από τις εθελοντικές δράσεις απαιτούν την συμβολή ανθρώπινου κεφαλαίου και οικονομικών πόρων προκειμένου να ευδοκιμήσουν, ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι στόχοι έχουν διεθνή χαρακτήρα και σπουδαιότητα, όπως για παράδειγμα η προστασία του περιβάλλοντος, η στήριξη κι η κοινωνική ένταξη των μεταναστών κλπ, αλλά θα ήταν τουλάχιστον αφέλεια να παραβλέψουμε το λυπηρό γεγονός ότι υπάρχουν επίσης και συντεχνιακά ή κερδοσκοπικά δίκτυα συμφερόντων που πολλές φορές λειτουργούν ως δούρειος ίππος διαφθοράς στο χώρο της κοινωνίας των πολιτών.

Επομένως, η έννοια των κοινωνικών δικτύων είναι απολύτως συναφής προς με την έννοια της αυτοργάνωσης των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών. Υπό αυτή την ματιά, ως κοινωνικά δίκτυα μπορούν να οριστούν τα «πολυδιάστατα συστήματα επικοινωνίας και διαμόρφωσης της ανθρώπινης πρακτικής και της κοινωνικής ταυτότητας. Τα κοινωνικά δίκτυα ορίζονται άλλωστε και ως άθροισμα των προσωπικών επαφών μέσω των οποίων το άτομο διατηρεί την κοινωνική του ταυτότητα, λαμβάνει συναισθηματική υποστήριξη, υλική ενίσχυση και συμμετοχή στις υπηρεσίες, έχει πρόσβαση στις πληροφορίες και δημιουργεί νέες κοινωνικές επαφές, και αναπτύσσεται. Το άτομο συνεισφέρει μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα χρόνο και υπηρεσίες και έχει ως ανταποδοτικότητα ότι και το ίδιο ανήκει σε ένα δίκτυο προστασίας που μπορεί εξίσου να του φανεί χρήσιμο όταν το χρειαστεί, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τους εθελοντές αιμοδότες. Όταν όμως πρόκειται για οικολογική δράση το άτομο που έχει υψηλή συνείδηση και συνεισφέρει για το περιβάλλον ή την κοινωνική αλληλεγγύη συμβάλλει παράλληλα στην δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου και συντελεί, πολλές φορές χωρίς καν να το γνωρίζει, ώστε να ευδοκιμήσουν επενδύσεις που έχουν σχέση τόσο με την οικοπροστασία όσο και με την πράσινη οικονομία και επιχειρηματικότητα – δραστηριότητες που διαμορφώνουν ευρύτερα ένα πιο βιώσιμο περιβάλλον.

Οι εμπειρικές έρευνες επιβεβαιώνουν ότι όσο μεγαλύτερο είναι ένα κοινωνικό δίκτυο κι όσο συχνότερη η επαφή των μελών του τόσο πιο αποτελεσματική είναι η βοήθεια που προσφέρει στα μέλη του στις περισσότερες εκφάνσεις της προσωπικής και κοινωνικής τους ζωής, από την εύρεση εργασίας, μέχρι την ανταλλαγή αντικειμένων ή πληροφοριών, ακόμη και την εύρεση συντρόφου! Από την άλλη πλευρά τα κοινωνικά δίκτυα μεταφέρουν σημαντικές πληροφορίες στις επιχειρήσεις, τους κάθε είδους φορείς και μαζικότητες, τους εργαζόμενου και φυσικά το ίδιο το κοινό, αυξάνοντας έτσι την παραγωγικότητα, την επικοινωνία, τον βαθμό ενημέρωσης κι ευαισθητοποίησης αλλά και την αλληλεπίδραση σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο.

Όταν σε μια περιοχή, τα κοινωνικά δίκτυα είναι ζωντανά και λειτουργούν απρόσκοπτα, είναι φυσικό κι αναμενόμενο να επιτρέπουν και να διευκολύνουν την αλληλεπίδραση μεταξύ κοινωνίας και κοινωνικού κεφαλαίου, με αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό και τον πολλαπλασιασμό του, αφού η ενίσχυση του κοινωνικού κεφαλαίου συσχετίζεται άμεσα με τη συμμετοχή στα κοινά, και τα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία εξασφαλίζουν ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά αλλά και στις παραγωγικές και οικονομικές λειτουργίες της κοινωνίας. Άλλωστε, όπως έχουμε λεπτομερώς αναπτύξει στη σχετική ενότητα, οι κανονιστικές ρυθμίσεις και ο αξιακός χαρακτήρας του κοινωνικού κεφαλαίου από τη μια και η σχέση του με τα κοινωνικά δίκτυα από την άλλη είναι από τους βασικούς παράγοντες που εξασφαλίζουν την βιωσιμότητα επενδυτικών σχεδίων για την οικονομία και δομών αυτοργάνωσης για την κοινωνία. Είναι άλλωστε γνωστό ότι, όσον αφορά στην απασχόληση, η οποία αποτελεί και το μεγάλο ζητούμενο των καιρών, η απλή συμμετοχή ενός ατόμου σε συλλόγους, σωματεία, κλπ αυξάνει σημαντικά τον αριθμό των συνδέσμων του κοινωνικού του δικτύου με αποτέλεσμα να αυξάνονται σημαντικά οι πιθανότητες απασχόλησης.

Σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να εκπλήσσει γεγονός ότι η συμβολή των κοινωνικών δικτύων είναι καθοριστική σχεδόν σε κάθε τομέα της ζωής, όπως αποδεικνύουν σύγχρονες έρευνες. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι ήμερα ονομάζουμε κοινωνικό δίκτυο εκείνο που παλιά ονομάζονταν απλά «γνωριμίες». Αν λοιπόν σε κάποιους από τους παλαιότερους ακούγεται ξένος ή εξωτικός ο όρος «κοινωνικό δίκτυο» ας αναλογιστούν ότι πάντα την καλύτερη δουλειά, την καλύτερη καριέρα, την καλύτερη αμοιβή, τον καλύτερο γάμο, την καλύτερη κοινωνική ανέλιξη την απολάμβαναν εκείνοι που είχαν τις καλύτερες «γνωριμίες».

Η διαφορά βρίσκεται στο γεγονός ότι ενώ κάποτε οι «γνωριμίες» ήταν κλειστό προνόμιο συγκεκριμένης κοινωνικής και οικονομικής κάστας, σήμερα η συμμετοχή στα κοινωνικά δίκτυα είναι ανοικτή σε όλους κι εξαρτάται μάλλον από τις προσωπικές δυνατότητες του καθενός παρά από το κληρονομικό δικαίωμα.