Εισήγηση του Βασίλη Τακτικού
Εισαγωγή
Μέσα στο γενικότερο κλίμα των ημερών σχετικά με την παγκόσμια οικονομική κρίση η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ροδόπης-Έβρου και το ‘‘Έργο πολιτών’’ είχε μια πολλή εύστοχη επιλογή στο θέμα του συνεδρίου να αναδείξει τον εθελοντισμό και τον τρίτο τομέα οικονομίας με μια καινοτόμα πολιτική προσέγγιση για την περιφερειακή ανάπτυξη.

Οι διοργανωτές θα πρέπει να αισθάνονται ιδιαίτερα ικανοποιημένοι που επέλεξαν αυτό το θέμα εκφράζοντας τα σωστά αντανακλαστικά με επίκεντρο αναφοράς τον ενεργό πολίτη και τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών.
θα μπορούσε μάλιστα να είναι μια γενικότερη απάντηση μπροστά στην επικαιρότητα της κατάρρευσης των ιδεολογημάτων περί αυτορρύθμισης της αγοράς.
Ένα πρότυπο παράδειγμα αυτορρύθμισης της τοπικής αυτοδιοίκησης και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.Έχουμε μπροστά μας το φαινόμενο της τραπεζικής κρίσης με εκπυρσοκροτητή τη ‘‘στεγαστική φούσκα’’ που χρειάστηκε ως ναυαγοσώστη το κράτος κι αυτό έχει δημιουργήσει μια κρίση εμπιστοσύνης και στις αγορές και στο αλάθητο των εγκεφάλων της.

Όταν η κρίση μεταφερθεί στην πραγματική οικονομία, όπως αναμένεται, τότε ο τρίτος τομέας της κοινωνικής και πράσινης οικονομίας έχοντας στο ενεργητικό του το κοινωνικό κεφάλαιο του εθελοντισμού και των κοινωνικών δικτύων θα γίνεται όλο πιο απαραίτητος όρος της σύνθεσης για μια βιώσιμη οικονομία. Και βιώσιμη οικονομία είναι εκείνη που αξιοποιεί συνθετικά τους οικονομικούς και κοινωνικούς πόρους.
Προσεγγίζουμε λοιπόν τα Δίκτυα και την οριζόντια συνεργασία από την σκοπιά του εθελοντισμού και της σύνθεσης του κοινωνικού κεφαλαίου που θεωρείται ο τέταρτος συντελεστής κεφαλαίου παράλληλα με το ανθρώπινο-φυσικό και οικονομικό κεφάλαιο που με τους παραδοσιακούς όρους της οικονομίας να θεωρούνται ως βασικοί συντελεστές της ανάπτυξης.

Θα εξετάσουμε το ζήτημα οριζόντιας συνεργασίας των δικτύων με βάση τους παρακάτω άξονες.
1. Κοινωνική-πράσινη οικονομία το αντίδοτο στις αρρυθμίες του κράτους και της αγοράς.
Τα κοινωνικά δίκτυα και η οριζόντια συνεργασία ως αντίδοτο της κρίσης και ως κινητήρια δύναμη της περιφερειακής ανάπτυξης.

2. Διαχωρισμός των κοινωνικών δικτύων

Υπάρχουν τα δίκτυα της αλληλεγγύης, της οικολογίας, του πολιτισμού και του μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα για τα οποία θα μιλήσουμε.
Αλλά και τα συντεχνιακά και κερδοσκοπικά δίκτυα συμφερόντων που πολλές φορές μπορούν να λειτουργήσουν και ως δούρειος ίππος διαφθοράς στο χώρο της κοινωνίας των πολιτών.

3. Τα δίκτυα με κοινωνική αποστολή

– μειώνουν το κόστος συναλλαγών.
– λειτουργούν ως ταμιευτήρες κοινωνικού κεφαλαίου
– λειτουργούν ως προπομπός της κοινωνικής και πράσινης επιχειρηματικότητας .
– λειτουργούν υπέρ της κοινωνικοποίησης της γνώσης και της τεχνογνωσίας.
– συμβάλλουν στον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας και της ενέργειας.
– κατευθύνουν τις επενδύσεις προς της περιφέρειας και στους κοινωνικά αναγκαίους σκοπούς.
–

Παραδείγματα

– Το μνημόνιο συνεργασίας περιβαλλοντικών οργανώσεων με Δήμους της Αττικής και το έργο των πολιτών.
– Το δίκτυο συνεργασίας Μ.Κ.Ο και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης εκθέσεων περιβάλλοντος
– Η διακήρυξη για την ένωση μη κυβερνητικών οργανώσεων Ελλάδας.
– Το δίκτυο των Ηράκλειων Εθελοντικών οργανώσεων.
– Το δικό σας παράδειγμα συνεργασίας εθελοντικών οργανώσεων και ΤΑ και οι προοπτικές τους.

Ποια Δίκτυα:
Μιλάμε για νέα κοινωνικά δίκτυα και οριζόντια συνεργασία γιατί είναι μια μορφή οργάνωσης της κοινωνίας που συνθέτει αυτό που λέγεται κοινωνικό κεφάλαιο.Ενα νέο συντελεστή οικονομικής βιωσιμότητας και ανάπτυξης.
Σε ότι αφορά τα δίκτυα όπως είπαμε οφείλουμε ένα διαχωρισμό. Υπαρχουν τα δίκτυα ενός κατακερματισμένου κόσμου πελατειακών σχέσεων και των κάθε λογής lobbies που λειτουργούν και ως ομάδες πίεσης εξουσίας για ιδιωτικά συμφέροντα. Υπάρχουν όμως και τα δίκτυα συνεργασίας για το περιβάλλον, τον πολιτισμό, την κοινωνική αλληλεγγύη.
Τα δίκτυα γενικά ως έννοια δεν είναι κάτι καινούργιο. Υπήρχαν πάντοτε δίκτυα εξουσίας, είτε δίκτυα διεκδίκησης της εξουσίας, εθνικά δίκτυα, φυλετικά δίκτυα, θρησκευτικά δίκτυα για παράδειγμα ο χριστιανισμός τα πρώτα χρόνια ήταν ένα παγκοσμιοποιημένο δίκτυο, εμπορικά ακόμη και απελευθερωτικά. Η φιλική εταιρεία π.χ ήταν ένα απελευθερωτικό δίκτυο. Παράλληλα υπήρξαν και υπάρχουν τα ταξικά δίκτυα ή πολιτικά δίκτυα π.χ Εργατική διεθνής, Σοσιαλιστική Διεθνής κτλ.
Δεν μιλούμε όμως γι’ αυτά τα παραδοσιακά δίκτυα τα οποία είχαν και μια άλλη μορφή οργάνωσης: ιεραρχική, εξουσιαστική, ανταγωνιστική μορφή οργάνωσης είτε υπέρ του κράτους ή κατά του κράτους. Δεν εξετάζουμε δηλαδή τα δίκτυα που κατέχουν διεκδικούν άμεσα εξουσία και το προσωπικό κέρδος.
Τα νέα δίκτυα οριζόντιας συνεργασίας δεν συστήνονται με βάση το υπέρ ή κατά του κράτους και της εξουσίας αλλά με βάση τον εθελοντισμό και την μη κερδοσκοπική οικονομία. Το πόσο σπουδαία και σημαντική είναι αυτή η οργάνωση ας εξετάσουμε ορισμένα αποτελέσματα, ιδιομορφίες και προοπτικές που διανοίγονται με την συμμετοχή τους σ’ αυτή που λέγεται κοινωνική και πράσινη οικονομία.

Τα δίκτυα και εκδημοκρατισμός της πληροφορίας και της ενέργειας

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η προσέγγιση για θέµατα περιβάλλοντος.
Θα κατανοήσουμε καλύτερα την διαφοροποίηση κοινωνικής οικονομίας από την οικονομία της αχαλίνωτης αγοράς εάν λάβουμε υπόψη ορισμένα παραδείγματα όπως είναι η ενεργειακή κρίση και οι κλιματικές αλλαγές.
Τρεις θεμελιακές έννοιες – αιτίες και κατακτήσεις ανθρώπινης γνώσης καθόριζαν πάντοτε ως κινητήριες δυνάμεις την ιστορική εξέλιξη, και την οικονομική κατάσταση των εκάστοτε κοινωνιών.
Το τρίπτυχο ενέργεια, οι τεχνολογίες και οι ιδεολογίες.
Η ενέργεια και οι τεχνολογίες ως υλικές κινητήριες δυνάμεις και οι ιδεολογίες ως καύσιμο της κίνησης των ιδεών και της κουλτούρας.
Οι τρεις αυτές έννοιες βρίσκονται σε άμεση αλληλεπίδραση στην ανάπτυξη της οικονομίας, και των κοινωνιών, από την εποχή της ανακάλυψης της φωτιάς και του μύθου Προμηθέα μέχρι σήμερα.
Σε πρακτικό επίπεδο το τρίπτυχο αυτό καθορίζει ακόμη και τον προσανατολισμό των επενδύσεων. Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για το θέμα που θα αναπτύξουμε παρακάτω.
Έχοντας κατά νου την επίδραση της ενέργειας, στην οικονομική κρίση έχει αποδειχθεί στην ιστορία ότι η εξάντληση των παραδοσιακών πηγών ενέργειας χωρίς την αντικατάσταση τους από νέες πηγές ενέργειας μπορεί να γυρίσει δραματικά τις εξελίξεις προς τα πίσω με τραγικές συνέπειες .
Αυτό συνέβη π.χ. με την εξάντληση των δασών στο τέλος της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και στο γνωστό τότε κόσμο. Στην σημερινή εποχή μια τέτοια εξέλιξη ενεργειακής κρίσης φαντάζει εφιάλτης καθώς ολόκληρες περιοχές και συστήματα μπορούν να βυθιστούν στο σκοτάδι.
Συστήματα παραγωγής και μεταφορών, συστήματα ύδρευσης και υγείας.
Στο άμεσο μέλλον, χωρίς την άμεση μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στις ήπιες μορφές ενέργειας το επακόλουθο, της ενεργειακής κρίσης η κατάρρευση των συστημάτων, θα είναι ο χειρότερος εφιάλτης στην παγκόσμια κοινωνία, με αλυσιδωτές επιδράσεις και στην παγκόσμια οικονομία.
Αντιλαμβανόμαστε έτσι, ότι οι νέες τεχνολογίες ήσαν πάντοτε το κλειδί για το πέρασμα από την εξάλειψη των παραδοσιακών μορφών ενέργειας σε νέες μορφές ενέργειας.
Αυτό έγινε λίγο πριν τη βιομηχανική επανάσταση με την ανακάλυψη του ατμού και αργότερα με την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού και της μηχανής εσωτερικής καύσης, τεχνολογίες που επέτρεψαν την άντληση και διύλιση πετρελαίου, και την θεαματική επέκταση παραγωγής για να διαμορφωθεί αυτό που λέμε σήμερα πολιτισμός της βιομηχανικής εποχής.
Αυτό που γίνεται και τώρα με τις τεχνολογίες και των ήπιων μορφών ενέργειας και ιδιαίτερα, της ηλιακής ενέργειας είναι ότι δίνουν τη δυνατότητα της μαζικής και οικονομικά βιώσιμης παραγωγής υδρογόνου, προς αντικατάσταση της ρυπογόνου ενέργειας και υπεύθυνης των κλιματικών αλλαγών- μια ενέργεια που εγγυάται την ομαλή μετάβαση στην μεταβιομηχανική εποχή.
Μόνον που σ’ αυτή τη μετάβαση υπάρχουν μεγάλες οικονομικές και πολιτικές αντιδράσεις.
Η γεωγραφική ισοκατανομή των ενεργειακών πόρων του πετρελαίου και φυσικού αερίου, είναι το σύνδρομο μια παγκόσμιας ιδεολογικής ηγεμονίας της οικονομικής ολιγαρχίας που για τη διατήρηση των προνομιών της θέτει σε κίνδυνο ολόκληρο τον πλανήτη μέσα από ένα σύστημα εξουσίας που ελέγχεται την απόλυτη κερδοσκοπία και την λεγόμενη οικονομία καζίνο.
Ο εκδημοκρατισμός της ενέργειας όχι μόνο σε ιδεολογικό επίπεδο αλλά και με την έννοια της κοινωνικοποίησης της τεχνολογίας των ήπιων μορφών ενέργειας, όπως είναι η ηλιακή ενέργεια είναι η μοναδική λύση για έγκαιρη αντιμετώπιση του ριζικού προβλήματος για την ανθρωπότητα.
Ο εκδημοκρατισμός λοιπόν, και η βαθμιαία κοινωνικοποίηση της ενέργειας είναι λύδια λίθος της μετάβασης όχι μόνον σ’ ένα βιώσιμο σύστημα αλλά και δικαιότερης ανακατανομής του εισοδήματος αφού παραγωγός της ενέργειας μπορεί να γίνει μ’ αυτό τον τρόπο η τοπική Αυτοδιοίκηση, αλλά και διάφορες εταιρείες κοινωνικού και τοπικού χαρακτήρα. Σε αυτό το επίπεδο τα κοινωνικά δίκτυα σε συνεργασία με την τοπική Αυτοδιοίκηση μπορούν να γίνουν προπομπός του εκδημοκρατισμού της ενέργειας.
Στην παρούσα ιστορική φάση, η δικαιότερη κατανομή των ενεργειακών πόρων δεν είναι μόνον ζήτημα ηθικής επιταγής αλλά και τρόπος αντιμετώπισης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης- και της φτώχειας ως απειλής που εκδηλώνεται αυτές τις μέρες στη μητρόπολη του συστήματος στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα με το φάσμα της πτώχευσης.
Αυτό, βέβαια φέρνει και την ιδεολογική κατάρρευση από τη μία μεριά του φονταμενταλισμού της αγοράς και του φονταμενταλισμού του κράτους από την άλλη ως ακραίων ιδεολογημάτων που επεβλήθησαν από τις πολιτικές ολιγαρχίες έστω κι αν αυτές παρουσιάζονταν με δημοκρατικό προσωπείο.
Ποιος μπορεί πλέον να πιστέψει στα σοβαρά ύστερα από την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος που παρατηρείται στις μέρες μας ότι μπορεί να κοιμόμαστε ήσυχοι αφήνοντας τις τύχες της ανθρωπότητας στην αυτορρύθμιση της αγοράς; Αλλά ποιος μπορεί επίσης να πιστέψει στο βαρύ απόλυτο «κράτος πρόνοιας» που φαντάζει ανήμπορο στις επερχόμενες «σεισμικές» δονήσεις της οικονομίας.
Η λύση δεν είναι απλά η σύνθεση μιας μεικτής οικονομίας, κράτους και αγοράς, αλλά η σύνθεση κράτους αγοράς, και κοινωνικής οικονομίας των ενεργών πολιτών, για την αυτορρύθμιση της προνοιακής πολιτικής.
Κι αυτό συνιστά μια νέα ιδεολογία. Των ενεργών πολιτών και των δικτύων που παρεμβαίνουν ενεργά σε θεμελιακά ζητήματα ενεργειακής, οικολογικής και οικονομικής πολιτικής.
Tο μήνυμα είναι να μην περιμένουμε λύσεις μόνον από το κράτος και τις κυβερνήσεις. Η λύση βρίσκεται στον εκδημοκρατισμό της ενέργειας και τους ενεργούς πολίτες της οικοανάπτυξης.

Ο ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ως βασικός συντελεστής συγκρότησης του κοινωνικού κεφαλαίου

Ο εθελοντισμός στην εποχή μας είναι βασικός συντελεστής κοινωνικών υπηρεσιών και κοινωνικού κεφαλαίου κι αυτό με την σειρά του είναι το κλειδί ανάπτυξης της κοινωνικής οικονομίας της απασχόλησης και εξασφάλισης συλλογικών αγαθών.

Ο εθελοντισμός είναι η κοινωνική ενεργοποίηση προς κοινωφελείς σκοπούς. Ο ορισμός για το κοινωνικό κεφάλαιο περιλαμβάνει όλες τις συλλογικές αξίες και δίκτυα που διευκολύνουν την οργάνωση και ομαδική δράση η οποία τελικά διαμορφώνει συνθήκες αλληλεγγύης και κοινωνικής ανάπτυξης.
Από τον πατριωτικό φιλανθρωπικό και τοπικό εθελοντισμό με τις μη χρηματικές ανταλλαγές που κυριαρχούσε στις παλαιότερες γενιές έχουμε περάσει σε ένα πολυδιάστατο-οικουμενικό, ανθρωπιστικό και οικολογικό εθελοντισμό με αυτονομία δράσης από την αγορά και κράτος που λειτουργεί συμπληρωματικά και καλύπτει τα κενά της οικονομίας και κοινωνικής προστασίας.

Ο εθελοντισμός σήμερα δεν είναι μόνον συναίσθημα αλληλεγγύης, αλλά λογική διαδικασία με ανταποδοτικότητα στα πλαίσια της κοινωνικής οικονομίας. Είναι προσφορά και αλληλεγγύη, όχι μόνον στους πληγέντες από την φτώχεια η από φυσικές καταστροφές αλλά μια οργανωμένη κοινωνική διαδικασία εξασφάλισης συλλογικών αγαθών με διάρκεια για την αντιμετώπιση κοινωνικών αναγκών.

Συναφής προς τον όρο κοινωνικό κεφάλαιο είναι η έννοια των κοινωνικών δικτύων. Ως κοινωνικά δίκτυα μπορούν να οριστούν τα «πολυδιάστατα συστήματα επικοινωνίας και διαμόρφωσης της ανθρώπινης πρακτικής και της κοινωνικής ταυτότητας.
Το άτομο συνεισφέρει μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα χρόνο και υπηρεσίες και έχει ως ανταποδοτικότητα ότι και το ίδιο ανήκει σε ένα δίκτυο προστασίας που μπορεί εξίσου να του φανεί χρήσιμο όταν το χρειαστεί.
Όπως π.χ. συμβαίνει με τους αιμοδότες. Όταν όμως πρόκειται για οικολογική δράση το άτομο που έχει υψηλή συνείδηση και συνεισφέρει για το περιβάλλον συμβάλλει παράλληλα στην δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου για να ευδοκιμήσουν επενδύσεις που έχουν σχέση τόσο με την οικοπροστασία όσο και με την πράσινη οικονομία και επιχειρηματικότητα –δραστηριότητες που διαμορφώνουν ευρύτερα ένα πιο βιώσιμο περιβάλλον..
Μέσα σ’αυτό το πλαίσιο έχουν συγκροτηθεί τουλάχιστον10 νέα περιφερειακά δίκτυα στον Ελληνικό χώρο.
Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορούμε να εξετάσουμε ένα πλαίσιο αρχών από την επιφανειακή προσέγγιση της κοινωνικής οικονομίας στη συστημική θεωρία και πράξη

Άξονες της Κοινωνικής οικονομίας – τρίτο τομέα της οικονομίας

– Οικονομικός χώρος ανάμεσα στο κράτος και την αγορά
– Οικονομία του συνεργατισμού και της αλληλεγγύης
– Η μη κερδοσκοπική οικονομία, του εθελοντισμού
– Η πληροφόρηση ως «άυλη περιουσία»
– προνοιακός πλουραλισμός
– Συνεργατικές μορφές εργασίας
– Κοινωνικές επιχειρήσεις – πρόνοιας
– Η πράσινη και η πολιτιστική επιχειρηματικότητα
– Κοινωνικός τουρισμός

Δομές στήριξης κοινωνικής οικονομίας

– Συνεταιριστικές τράπεζες
– Αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού
– Κοινωνικοί συνεταιρισμοί – οικιστικές κοινότητες
– Το κεφάλαιο της κοινωνικής εταιρικής ευθύνης
– Σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ παραγωγών καταναλωτών
– Διαδικτυακές ζώνες μη χρηματικών ανταλλαγών
– Καταναλωτικοί συνεταιρισμοί
– Στις μη χρηματικές ανταλλαγές (lets)
– Επενδύσεις με βάση το κοινωνικό κεφάλαιο με την συμμετοχή της τοπικής Αυτοδιοίκησης και Μ.Κ.Ο.