Του Βασίλη Τακτικού *

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η παγκοσμιοποίηση είναι η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη λέξη της δεκαετίας. Δημοσιογράφοι, πολιτικοί, στελέχη επιχειρήσεων, ακαδημαϊκοί και άλλοι τη χρησιμοποιούν για να εκφράσουν ότι κάτι βαθύ και ουσιαστικό συμβαίνει, ότι ο κόσμος αλλάζει, ότι μία παγκόσμια οικονομική, πολιτική και πολιτιστική τάξη αναδύεται.

Και είναι γεγονός. Τα πράγματα αλλάζουν ριζικά με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και διαδικτύου, από τη μία πλευρά, και από την άλλη, την ανάδυση των μεγάλων περιβαλλοντικών προβλημάτων, την κλιματική αλλαγή, τις μεγάλες ανισότητες, τη διόγκωση της παγκόσμιας φτώχειας, που κινητοποιούν, παράλληλα, πληθώρα μικρών και μεγάλων οργανώσεων, με μεγάλη επικοινωνιακή εμβέλεια, αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να λογοδοτούν απέναντι σε αυτά τα ζητήματα.

Για κάποιους η παγκοσμιοποίηση περιλαμβάνει τη δυτικοποίηση του κόσμου (Latouche S, 1996,195), ενώ για άλλους αποτελεί ένα κάλυμμα για την άνοδο του καπιταλισμού (Ferguson M,1992,69-70). Κάποιοι βλέπουν την παγκοσμιοποίηση σαν μηχανισμό ομογενοποίησης, ενώ άλλοι τη θεωρούν μηχανισμό παραγωγής διαφοροποίησης και ετερογένειας μέσα από μια αυξανόμενη νόθευση. Σύμφωνα με τον επικρατέστερο ορισμό, παγκοσμιοποίηση είναι η αυτονόμηση της οικονομία, της επικοινωνία και άλλων παραμέτρων οι οποίες μέχρι πριν μερικές δεκαετίες επεδίωκαν να έχουν σύνορα μέσα σε ένα κράτος – προστάτη και που σήμερα ελευθερώνονται και διαχέονται.

Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται στην επιχειρηματολογία για την ανάγκη μιας νέας καθολικού τύπου ηγεμονίας στον κόσμο. Ο όρος χρησιμοποιείται τουλάχιστον από το 1944 και ο πρώτος που τον χρησιμοποίησε σε οικονομικό πλαίσιο ήταν ο Θήοντορ Λέβιτ. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο από τη μεριά του, δίνει ένα διαφορετικό, κάπως πιο περιοριστικό ορισμό ο οποίος δίνει έμφαση στην αυξανόμενη παγκόσμια οικονομική αλληλεξάρτηση των χωρών μέσω του αυξανόμενου όγκου και της ποικιλίας των διεθνών συναλλαγών, των αγαθών, των υπηρεσιών, της ελεύθερης ροής κεφαλαίου, και της γρήγορης και ευρείας διάχυσης της τεχνολογίας.

Παρόλο που η παγκοσμιοποίηση είναι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο σύμπλεγμα φαινομένων και σχέσεων, εντούτοις μπορεί κάποιος να διαχωρίσει διάφορες πτυχές της:

• Βιομηχανική παγκοσμιοποίηση – η ενίσχυση και επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών
• Χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση – η ανάδυση παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών αγορών και η πιο εύκολη πρόσβαση σε εξωτερικές χρηματοδοτήσεις για εταιρικούς και κρατικούς δανειζόμενους
• Πολιτική παγκοσμιοποίηση – η επέκταση των πολιτικών συμφερόντων σε περιοχές και χώρες που δεν γειτνιάζουν με τα πολιτικά ισχυρά κράτη
• Παγκοσμιοποίηση της πληροφόρησης – αύξηση της ροής πληροφόρησης μεταξύ γεωγραφικά μακρινών περιοχών
• Πολιτισμική παγκοσμιοποίηση – ανάπτυξη διαπολιτισμικών επαφών και δημιουργία μιας παγκόσμιας κουλτούρας.

Οι υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης προβάλλουν σημαντικά επιχειρήματα, αν και μερικές από αυτές τις βελτιώσεις που επικαλούνται πιθανόν να μην οφείλονται μόνον στην παγκοσμιοποίηση, ή να ήταν δυνατές σε κάποιον βαθμό χωρίς τη σημερινή μορφή της παγκοσμιοποίησης. Τα κυριότερα είναι:

• Το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε αναπτυσσόμενες χώρες με ημερήσιες απολαβές κάτω του ενός δολαρίου ΗΠΑ έχει πέσει στο μισό σε διάστημα είκοσι ετών, αν και κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη άλλοι παράγοντες μέτρησης της φτώχειας.
• Το προσδόκιμο ζωής στον αναπτυσσόμενο κόσμο έχει σχεδόν διπλασιαστεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και η ψαλίδα, σε σχέση με τον αναπτυγμένο κόσμο όπου η αύξηση ήταν μικρότερη, έχει μικρύνει κάπως. Η παιδική θνησιμότητα έχει μειωθεί σε όλες τις αναπτυσσόμενες περιοχές του κόσμου, ενώ η εισοδηματική ανισότητα ανά τον κόσμο μειώνεται.
• Η δημοκρατία είχε εντυπωσιακή αύξηση. το 1900 σχεδόν σε κανένα κράτος δεν υπήρχε δικαίωμα ψήφου για όλους, σε σύγκριση με 62.5% όλων των κρατών το 2000.
• Μεταξύ του 1950 και του 1999 ο αλφαβητισμός στον κόσμο αυξήθηκε από 52% σε 81% και ειδικότερα ο αλφαβητισμός των γυναικών, ως ποσοστό σε σχέση με τους άντρες, αυξήθηκε από 59% το 1970 σε 80% το 2000.
• Το ποσοστό παιδιών στο εργατικό δυναμικό μειώθηκε από 24% το 1960 σε 10% το 2000.
• Υπάρχει αυξητική τάση για παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, αυτοκίνητα, ραδιόφωνα και τηλέφωνα κατά κεφαλή, καθώς και για ποσοστό πληθυσμού με πρόσβαση σε πόσιμο νερό.

Από την άλλη, οι επικριτές της οικονομικής πτυχής της παγκοσμιοποίησης υποστηρίζουν ότι δεν πρόκειται για μια αναπόφευκτη κι αυθόρμητη διαδικασία αλλά ότι πηγάζει ενέργειες που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των πολυεθνικών εταιρειών, και αντιτάσσουν τη δυνατότητα καθιέρωσης εναλλακτικών θεσμών και πολιτικών, που θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τις επιθυμίες των φτωχών και εργατικών τάξεων στον κόσμο, καθώς και τα περιβαλλοντικά θέματα, με πιο δίκαιο και σωστό τρόπο.

Διάφορες πτυχές της παγκοσμιοποίησης θεωρούνται ζημιογόνες από πολλές ομάδες ακτιβιστών, καθώς και από εθνικιστές. Έτσι, περί τα τέλη της δεκαετίας του ’90 σφυρηλατήθηκε ένα ετερόκλητο, διεθνές κίνημα το οποίο έγινε γνωστό κυρίως από τις αναταραχές, τις διαδηλώσεις και τις συγκρούσεις που ξέσπασαν το 1999 στο Σιάτλ των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου.

Παρόμοιες συγκρούσεις επαναλήφθηκαν το 2001 στη Γένουα της Ιταλίας, στην 27η Σύνοδο των G8. Το κίνημα αυτό, το οποίο χαρακτηρίζεται κυρίως από έναν σοσιαλιστικό και οικολογικό χαρακτήρα, δεν έχει συγκεκριμένο όνομα. Ο όρος ενάντια στην παγκοσμιοποίηση ή κατά της παγκοσμιοποίησης χρησιμοποιείται συχνά από τα ΜΜΕ, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση, καθώς πολύ συχνά οι ακτιβιστές αντιτίθενται σε συγκεκριμένες μόνον πτυχές της παγκοσμιοποίησης και όχι σε ολόκληρο το φαινόμενο.

Σε γενικές γραμμές, οι πολέμιοι ισχυρίζονται ότι τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης δεν ήταν αυτά που προβλέφθηκαν όταν ξεκίνησαν οι προσπάθειες για απελευθέρωση του εμπορίου και ότι πολλοί οργανισμοί που είναι αναμεμιγμένοι στο σύστημα της παγκοσμιοποίησης δεν λαμβάνουν υπ’ όψη τα συμφέροντα των φτωχότερων χωρών, της εργατικής τάξης και του φυσικού περιβάλλοντος. Η οικονομική κρίση που ξέσπασε στην ανατολική Ασία το 1997, ξεκινώντας από την εύθραυστη οικονομία της Ταϊλάνδης για να εξαπλωθεί γρήγορα στη Μαλαισία, την Ινδονησία και τη Νότια Κορέα και σιγά σιγά έγινε αισθητή σε όλο τον κόσμο, έδειξε τους νέους κινδύνους και την αστάθεια των ευμετάβλητων παγκοσμιοποιημένων αγορών.

Η κοινωνία των πολιτών αρχίζει να γίνεται καταλυτικός παράγοντας στη διαμόρφωση της πολιτικής ατζέντας, από τη στιγμή του εμφανίζεται η μεγάλη ποσοτική αύξηση και ποιοτική διαφοροποίηση των οργανώσεών της, με τάσεις αυτονομίας απέναντι στα κράτη με οικονομική διάρθρωση. Η οικολογική αφύπνιση, η διεύρυνση της κοινωνικής οικονομίας και το πρόταγμα της πράσινης ανάπτυξης, που αναδείχθηκε τελευταία, είναι ορισμένα από τα σημεία των καιρών, που αλλάζουν τα δεδομένα. Ωστόσο, πολλοί λίγοι είναι εκείνοι οι στοχαστές που έχουν προσπαθήσει να θεωρητικοποιήσουν την λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση από κάτω», και να ερευνήσουν το πώς η παγκοσμιοποίηση μπορεί να ενθαρρύνει μια προοδευτική κοινωνική ατζέντα και τη χρήση των μηχανισμών της παγκοσμιοποίησης ώστε να προαχθεί η χειραφέτηση, ο εκδημοκρατισμός και η ενεργοποίηση της Κοινωνίας Πολιτών προς όφελος των ίδιων των πολιτών (Kellner D, 1999, 308).

Μπορεί όμως να υλοποιηθεί το όραμα της «παγκοσμιοποίησης από κάτω» και πως; Πρώτος στόχος είναι να δημιουργηθεί μια ισχυρή παγκόσμια κοινωνία των πολιτών, η οποία να συσπειρώσει διεθνώς το 60% των οργανώσεων ανά τον κόσμο, οι οποίες έχουν ήδη δηλώσει ότι επιθυμούν να δημιουργηθεί μόνιμη Συνέλευση της Παγκόσμιας Κοινωνίας Πολιτών, όπως για παράδειγμα το παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ, ή ακόμα τη δημιουργία Κοινωνικού Φόρουμ στο εσωτερικό των Ηνωμένων Εθνών αφού οι στόχοι Των Οργανώσεων της Κοινωνία πολιτών ανά την υφήλιο είναι λίγο πολύ κοινοί:

Το 70% των οργανώσεων διεθνώς ζητά τη διαγραφή του χρέους των χωρών του Τρίτου κόσμου.
Το 60% ζητά ειρήνη, δικαιοσύνη, πυρηνικό αφοπλισμό, και επιτάχυνση των διαδικασίες για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο
Το 50% ζητά περισσότερη βοήθεια για την ανάπτυξη του Τρίτου κόσμου, ενδυνάμωση της διεθνούς δημοκρατίας, ενίσχυση του ρόλου των ΜΚΟ, στήριξη του δίκαιου εμπορίου και της ηθικής οικονομίας,
Το 45% ζητά προστασία του περιβάλλοντος, σεβασμό το πρωτόκολλο του Κιότο, δημιουργία Διεθνούς οργάνωσης για το περιβάλλον. Ακόμη μία φορά η ιδιαιτερότητα των περιβαλλοντικών θεμάτων και εκστρατειών φαίνεται να είναι αποδεκτή σε περιορισμένο βαθμό από τα παγκόσμια κινήματα.
Το 43% ζητά τη δημιουργία μόνιμης ειρηνευτικής δύναμης peace- του ΟΗΕ, εξισορρόπηση των σχέσεων μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, όρια στις πολυεθνικές εταιρίες, προστασία των δικαιώματα των εργαζομένων κι αναγνώριση των κοινωνικών δικαιωμάτων των μεταναστών
Το 39% ζητά έλεγχο της παγκόσμιας οικονομίας
Το 30% ζητά να συμπεριληφθούν αντιπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών στο εσωτερικό σύστημα του ΔΝΤ, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΠΟΕ και του ΟΗΕ

Για πολλές εκατοντάδες αιώνων, η Ευρώπη σημαδεύτηκε από συνεχείς συγκρούσεις, όπου πλήθος εθνών μάχονταν μεταξύ τους, όπου η ισχύς, η κυριαρχία και οι αυτοκρατορίες άλλαζαν σύνορα κι εξουσίαζαν. Στην νεώτερη ιστορία η Ευρώπη κατάφερε να αφήσει πίσω της όλα αυτά και να περάσει, παρά τους δύο παγκοσμίους πολέμους του προηγούμενου αιώνα, σε μια βιώσιμη αμοιβαία συνεργασία, την οποία αποκαλούμε Ευρωπαϊκή Ένωση κι έχει στόχο την ευημερία σ’ ένα ειρηνικό μέλλον.

Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο από τη δεκαετία 1950-1960. Μετά από αιώνες συγκρούσεων με πολέμους και συνεχώς μετακινούμενα σύνορα και πληθυσμούς, το ευρωπαϊκό εγχείρημα συνέβαλε στην ειρήνη, την ασφάλεια, την ευημερία και την αλληλεγγύη, παρότι πολλά απομένουν ακόμα να γίνουν. Η πρωτοβουλία για την δημιουργία μιας ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς και κατόπιν ενός κοινού νομίσματος υπήρξε ένα μοναδικό εγχείρημα. Τα τελευταία επτά έτη πραγματοποιήθηκαν δύο διευρύνσεις οι οποίες περιέλαβαν συνολικά δώδεκα χώρες. Μετά από περίοδο πολλών ετών, όπου γνώρισε πρόοδο αλλά κι αποτυχίες, η Ένωση κατάφερε να συμφωνήσει σε μια νέα συνθήκη, η οποία κατοχυρώνει τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών.

Όμως παρά τις επιτυχίες Η ΕΕ παραμένει νέα και πρέπει να αναπτυχθεί, να δει την πολυμέρειά της ως ευκαιρία, να ισορροπήσει μεταξύ των διαφόρων εθνικών ιδιαιτεροτήτων και να καθορίσει κοινούς κανόνες προς όφελος όλων των πολιτών. Από την άλλη μεριά, η Ευρωπαϊκή Κοινωνία Πολιτών θα πρέπει να επιτρέψει μεγαλύτερη ισότητα μεταξύ των πολιτών, των γενεών, μεταξύ γυναικών και ανδρών, μεταξύ διαφορετικών μορφών θρησκευτικής λατρείας, όπως επίσης και μεταξύ διαφορετικών πολιτισμικών ταυτοτήτων. Αυτό αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για μια ισχυρή κοινωνική συνοχή, η οποία βασίζεται στην ελευθερία κάθε ατόμου και στον αλληλοσεβασμό.

Ο πολιτισμός σε όλες του τις μορφές αντανακλά την ποικιλομορφία, παρέχει προοπτική, γεννά αμφισβητήσεις και προκλήσεις και μπορεί να δώσει νέες διαστάσεις στην αντίληψή μας για εμάς τους ίδιους και για τον κόσμο που μας περιβάλλει.

* Ο Βασίλης Τακτικός είναι διευθυντής Μελετών εκ των Συντονιστών του ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟΥ των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών.