*Του Βασίλη Τακτικού

Σε περιόδους κοινωνικής ειρήνης, ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών περιοριζόταν στη δημιουργία συναίνεσης και ενσωμάτωσης στο πλαίσιο του έθνους-κράτους και, πολλές φορές, ως έκφραση οργανωμένων μειοψηφιών διαφόρων κοινωνικών ομάδων και lobbies.

Σταδιακά, ιδιαίτερα μετά τον παγκόσμιο πόλεμο, παρατηρείται μια εξελικτική διαδικασία η οποία επιδρά στο μετασχηματισμό της δημοκρατίας έναντι του

 κρατικού αυταρχισμού. Ένα μετασχηματισμό ο οποίος συντελείται στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ανοικτής κοινωνίας, μέσα από την παράδοση του φιλελευθερισμού και της σοσιαλδημοκρατίας και έχει σαν αποτέλεσμα τη θεσμική εξέλιξη των κοινωνικών κατακτήσεων, των ατομικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων. Από την άλλη πλευρά, τα νέα δεδομένα της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και της επικυριαρχίας της αγοράς περιορίζουν την κοινωνική προστασία του έθνους-κράτους και ωθούν την κοινωνία πολιτών προς την αυτενέργεια και τις πρωτοβουλίες αυτο-οργάνωσης. Έτσι, ανάμεσα σε αυτούς στο κράτος και την αγορά, αναδύεται η νέα καθολικότητα της κοινωνίας των πολιτών, όχι μόνο ως συνομιλητής στη δημοκρατική διαβούλευση, αλλά και ως δύναμη με καθολική ισχύ στην οικονομία και την κουλτούρα, που αναπτύσσεται σε παγκόσμιο επίπεδο και διαμορφώνει νέους θεσμούς.

Η κοινωνία των πολιτών αναγνωρίζεται ως τρίτος πόλος στην οικονομία και την παγκόσμια διακυβέρνηση. Αναδύεται ως δύναμη συναίνεσης και ευημερίας, αλλά και ως δύναμη αμφισβήτησης και ανατροπής, επιβάλλοντας πολιτικές για το περιβάλλον, για την αντιμετώπιση της απασχόλησης και καταπολέμηση της φτώχειας μέσα από τη συμμετοχική οικολογία και την κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία, ως πολυμορφικό κίνημα συμμετοχικής δημοκρατίας.

Οι εξελίξεις αυτές σηματοδοτήθηκαν κι επιταχύνθηκαν σημαντικά με την έλευση της παγκοσμιοποίησης, την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, την ανάδυση των μεγάλων περιβαλλοντικών προβλημάτων, την κλιματική αλλαγή, τις μεγάλες ανισότητες, τη διόγκωση της παγκόσμιας φτώχειας, που κινητοποιούν πληθώρα μικρών και μεγάλων οργανώσεων, με μεγάλη επικοινωνιακή εμβέλεια, αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να λογοδοτούν απέναντι σε αυτά τα ζητήματα. Η κοινωνία των πολιτών αρχίζει να γίνεται καταλυτικός παράγοντας στη διαμόρφωση της πολιτικής ατζέντας και μολονότι εκφράζεται μέσα από ένα τεράστιο μωσαϊκό οργανώσεων, διαφέρει ριζικά από το παρελθόν και δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα συγκυριακό φαινόμενο, όπως στις προεπαναστατικές περιόδους, π.χ. της Γαλλικής ή της Ρωσικής Επανάστασης ή αργότερα του Γαλλικού Μάη.

Με δεδομένο τις πιέσεις που ασκούνται στο κράτος από την οικονομική παγκοσμιοποίηση, είναι φανερό ότι η νέα καθολικότητα που γεννιέται γίνεται πλέον ρυθμιστής και διαφοροποιεί την οικονομία και την πολιτική που γνωρίζαμε μέχρι τώρα, αποτελώντας γέφυρα ανάμεσα στην αλματώδη ανάπτυξη των επικοινωνιακών δυνατοτήτων σε επίπεδο αυτο-οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών και της διαρκώς μειούμενης προσφοράς του έθνους-κράτους σε κοινωνική ασφάλεια, εξασφάλιση απασχόλησης και κοινωνικών παροχών. Κυρίως, όμως, γεννιέται μέσα από τις απεριόριστες και προσιτές επικοινωνιακές εφαρμογές του διαδικτύου οι οποίες αποκτούν ολοένα και πιο δραστήριο ρόλο στην επικοινωνιακή διαμεσολάβηση. Έτσι, έχοντας υπ’ όψιν το ρόλο της μιντιοκρατίας στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και κατασκευής συναίνεσης, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι παραδοσιακά οι καθοδηγητές γνώμης προέρχονταν, κυρίως, από τους θεσμούς της κοινωνίας των πολιτών.

Με τον όρο «κοινωνία πολιτών» εννοούμε συνήθως ομάδες ή οργανισμούς που λειτουργούν εκτός των επίσημων δομών και θεσμών μιας χώρας. Οι ομάδες αυτές περιλαμβάνουν τους κοινωνικούς εταίρους, δηλαδή τις συλλογικότητες τις συντεχνίες και τους συνδέσμους εργοδοτών, καθώς επίσης τις Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών οι οποίες συσπειρώνουν τους ανθρώπους σε ένα κοινό σκοπό. Δεν είναι απλά μια συσσώρευση δυνάμεων που λειτουργεί ως βατήρας για ένα κοινωνικό ξέσπασμα, για να παραδώσει στη συνέχεια τη δύναμή της, στην εξουσία του κράτους, αλλά είναι μια καθολικότητα με αυτόνομη θεσμική διάρκεια, που ριζώνει στην κοινωνία και την ενεργοποιεί προς νέες μορφές συλλογικής δημιουργίας, επιβάλλοντας στο κράτος και την αγορά, για πρώτη φορά στην ιστορία, την δική της ατζέντα. Έτσι, η τάση μείωσης συμμετοχής των πολιτών σε κομματικές οργανώσεις, καθώς και η μεγαλύτερη ικανότητα αυτο-οργάνωσης κοινωνικών συμφερόντων και ενδιαφερόντων, έχουν σαν αποτέλεσμα την αισθητή ενδυνάμωση της Κοινωνίας των Πολιτών, με αποτέλεσμα αρκετοί νεωτεριστικοί τομείς να σημειώνουν αξιόλογη ανάπτυξη και δραστηριότητα κατά την διάρκεια της τελευταίας δεκαπενταετίας, όπως είναι οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, οι ομάδες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι σύνδεσμοι καταναλωτών, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις, οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, οι οργανισμοί με βάση την κοινότητα, οι οργανισμοί νεολαίας, οι οικογενειακοί οργανισμοί, οι θρησκευτικές κοινότητες και όλοι οι οργανισμοί στους οποίους συμμετέχουν οι πολίτες σε τοπικό επίπεδο ή σε επίπεδο δήμου.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της νέας αυτής καθολικότητας είναι :

• Η εκρηκτική έκταση, που καταλαμβάνει την τελευταία εικοσαετία
• Οι ανθρώπινες και βιώσιμες συγκλίνουσες αξίες που προκύπτουν συνθετικά από διαφορετικές ιδεολογικές αφετηρίες όπως του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού, της οικολογίας κλπ
• Η πολυμορφία και πολυφωνία
• Η ανοιχτή διαβούλευση στον κυβερνοχώρο, έξω από τη γραφειοκρατία και τους θεσμούς εξουσίας η οποία συντελεί στη διαμόρφωση μια εντελώς νέας κατάστασης αυτής της ανοιχτή κοινωνίας.
• Η οριζόντια οργάνωση
• Η ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων και η οικουμενική τους διάσταση όσον αφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα, την οικολογία και την ανθρωπιστική βοήθεια.
• Η αμφίδρομη επικοινωνία κι αυτοδυναμία,
• Η υπέρβαση σε μεγάλο βαθμό της ιδιοκτησίας της γνώσης, που φέρνει το διαδίκτυο και απελευθερώνει μεγάλες δυνάμεις της κοινωνίας των πολιτών και σε οικονομικό, αλλά και πολιτιστικό επίπεδο
• Η βαθιά κοινωνικοποίηση της πνευματικής ιδιοκτησίας του άυλου προϊόντος της ατομικής και συλλογικής δημιουργίας, καθώς πλέον είναι σχεδόν ανέξοδη ή πολύ φθηνή η μεταφορά γνώσης, ανασυνθέτοντας θεμελιακά νέες αξίες όπως αυτή του πνευματικού εθελοντισμού.
• Η ανάδειξη του εθελοντισμού σε κοινωνικό κεφάλαιο τοπικής, αλλά και παγκόσμιας σημασίας για την ανάπτυξη.
• Οι αυτόνομες συλλογικότητες και κυβερνοσυλλογικότητες, με σύμμαχο το διαδίκτυο και τις νέες επικοινωνιακές δυνατότητες, που αναπτύσσουν μέσα από αυτή τη διαδικασία προς όφελος του εθελοντισμού της κοινοτικής μη κερδοσκοπικής παραγωγής και της κοινωνικής οικονομίας, χωρίς την επιβολή δογματικής ιδεολογίας.

Αυτό όμως που ιδιαιτέρως χαρακτηρίζει τη νέα καθολικότητα της κοινωνίας των πολιτών είναι, τα συνεργατικά δίκτυα που συνθέτουν έναν άλλον κόσμο πέραν αυτού της ανταγωνιστικότητας της αγοράς, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται δίκτυα κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, δίκτυα οικολογίας, ανθρώπινων δικαιωμάτων, καθώς και συνεργατικά δίκτυα, σε παγκόσμιο επίπεδο, για πρώτη φορά στην ιστορία σε τόσο μεγάλη έκταση.

Οι περισσότερες πραγματικά νέες ιδέες, θεματικές και πρακτικές προέρχονται από τον χώρο των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών. Κατά ένα περίεργο τρόπο ακόμη και οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτέμβρη προσθέτουν λόγους για την επικαιρότητα του μηνύματος της κοινωνίας πολιτών. Θα έλεγε κανείς ότι η ανάγκη της επανεφεύρεσης της απαξιωμένης πλέον πολιτικής στις συνειδήσεις των πολιτών επιστρέφει με έναν εντελώς καινούργιο τρόπο. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η ιδέα της κοινωνίας των πολιτών, γίνεται όλο και πιο σημαντική στην Ευρωπαϊκή Ένωση όπου θεωρείται πλέον ένας από τους τρόπους με τους οποίους η ΕΕ επιχειρεί να επανασυνδεθεί με τους πολίτες της.

Κοινό γνώρισμα όλων των εκδηλώσεων της κοινωνίας των πολιτών είναι ο αυξημένος βαθμός κοινωνικού ενδιαφέροντος και ο εθελοντικός μη κρατικός, μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας των οργανώσεών της. Έρευνες καταδεικνύουν ότι η συμμετοχή των πολιτών σε φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών προκαλεί αισθήματα διασκέδασης- ευχαρίστησης και ικανοποίησης για την επίτευξη των στόχων που οι ίδιοι ή οι οργανώσεις τους έχουν θέσει. Στόχοι οι οποίοι εμπνέονται από οικολογική ή ανθρωπιστική συλλογική δράση η οποία συγκροτεί «θεσμούς αλληλεγγύης» και εθελοντικής προσφορά με μετα-υλικές ανθρωπιστικές αξίες οι οποίες βασίζονται σε ένα κοσμοπολιτικό ουμανισμό. Έναν ουμανισμό που προσπαθεί να ξεπεράσει τα εθνικά όρια και να νοιαστεί για τον πλανήτη και τον πληθυσμό του γενικά. Οι αξίες αυτές είναι:

• Αλτρουισμός, ατομική ανάγκη ή συναίσθημα έκφρασης ενεργούς αλληλεγγύης και παροχής βοήθειας, θρησκεία, φιλοσοφία.
• Κατανόηση, η διάθεση να καταλάβουμε τον άλλον ή να εντρυφήσουμε σε κάποιο θέμα που απασχολεί την κοινότητα αλλά και η γνώση ως αυτοσκοπός.
• Αυτοεκτίμηση, η απόκτηση δεξιοτήτων, εμπειρίας και ευκαιριών που βελτιώνουν την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό και παράλληλα δημιουργούν ακόμη και προϋποθέσεις για εύρεση μισθωτής εργασίας.
• Αυτοπεποίθηση, το συναίσθημα το οποίο απορρέει από την ικανοποίηση που νιώθει κάποιος όταν αισθάνεται χρήσιμος και σημαντικός για την κοινότητα και αναγνωρίζονται οι δραστηριότητές του.
• Αυτοβελτίωση, η απόδραση από προσωπικά αδιέξοδα με την παροχή υπηρεσιών ή την διάθεση ενεργητικότητας σε τρίτους.
• Κοινωνικότητα, δηλαδή το αίσθημα του ανοίκειν αφού η συνεργασία και η προσφορά σε εθελοντική βάση διευκολύνει την κοινωνικοποίηση και συντελεί στην απόκτηση νέων γνωριμιών, φίλων και ενός προτύπου σωστής κοινωνικής συμπεριφοράς.

Η Κοινωνία των Πολιτών παρέχει κοινωνικά αγαθά αλλά και υπηρεσίες και αποτελεί σημαντικό παράγοντα κοινωνικού και πολιτικού συντονισμού. Συνυπάρχει, εξελίσσεται και αναπτύσσεται ως τρίτος πόλος ανάμεσα στις κυρίαρχες δομές του κράτους και της αγοράς δημιουργώντας νέα πεδία οικονομικής δραστηριότητας και απασχόλησης, παρέχοντας αγαθά και υπηρεσίες και κυρίως αναλαμβάνοντας σημαντικό ρόλο στο κοινωνικό/οικονομικό γίγνεσθαι ο οποίος διαρκώς αναβαθμίζεται, συμπληρώνοντας, αναπληρώνοντας ή και υποκαθιστώντας το κράτος – προνοίας σε τομείς που εκείνο δεν θέλει, δεν γνωρίζει ή δεν μπορεί να παρέμβει προσδίδοντας με τον τρόπο αυτό προστιθέμενη αξία στο κοινωνικό κεφάλαιο. Δεν αρκεί λοιπόν να προσδιοριστεί μόνον η μεγάλη ή η μικρή κλίμακα ανάπτυξης της Κοινωνίας Πολιτών, αλλά και ο ρόλος της στις κυρίαρχες κοινωνικές δομές, καθώς και η στάση του κράτους ως προς τον μη κερδοσκοπικό τομέα.,/p>

Η υλική βάση της ανάπτυξης της νέας καθολικότητας της κοινωνίας των πολιτών είναι τα μετρήσιμα μεγέθη της κοινωνικής οικονομίας και της τάσης προς την πράσινη ανάπτυξη, που μπαίνει πλέον επίσημα στην πολιτική ατζέντα των ανεπτυγμένων χωρών. Αυτή η νέα υλική βάση της κοινωνικής οικονομίας, που διαρκώς μεγεθύνεται σε μια αμφίδρομη σχέση με το λεγόμενο «κοινωνικό κεφάλαιο», δημιουργεί και τις προϋποθέσεις αυτονομίας έναντι του κράτους.,/p>

* Ο Βασίλης Τακτικός είναι διευθυντής Μελετών εκ των Συντονιστών του ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟΥ των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών.,/p>