Η διοργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών αγώνων

Η Ήλιδα αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κέντρα της Πελοποννήσου στην αρχαιότητα. Χτίστηκε στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα στην πεδιάδα της σημερινής Ηλείας, στην αριστερή όχθη του Πηνειού. Ήταν η οργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών αγώνων και πρωτεύουσα των Ηλείων, συνδεόταν δε με την Ολυμπία με ιερά οδό. Υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της αρχαίας Πελοποννήσου μέχρι την καταστροφή της από τους Ρωμαίους Έρουλους (267 π.Χ.). Η πόλη ήταν ατείχιστη και από τα οικοδομήματά της ξεχώριζαν τα «γυμνάσια» (γυμναστήρια) το Λαλίχμιο Βουλευτήριο και άλλα.

Στην Ήλιδα συνέρεε το πλήθος των αθλητών για προπόνηση, ένα μήνα πριν από τους Ολυμπιακούς αγώνες. Τα ανασκαφέντα κτίρια στο χώρο χρονολογούνται από τους ύστερους ελληνιστικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Το πλούσιο έδαφος της περιοχής και το ήπιο κλίμα ευνόησαν την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Εξάλλου οι ονομασίες Ήλιδα και Ηλεία (αρχαιότερα Φάλις και Φάλειοι) δήλωναν την κοι8λάδα και τους κατοίκους αντίστοιχα.

Τα τελευταία χρόνια οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει 120 οικισμούς ενώ οι επιφανειακές έρευνες έχουν εντοπίσει άλλες περίπου 200 θέσεις. Οι περισσότερες από αυτές πρέπει να ήταν μικρά χωριά ή απομονωμένες αγροικίες.

Μόνο η Ήλιδα αναπτύχθηκε σε μεγάλο αστικό κέντρο. Ιδίως μετά την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και τον δεύτερο συνοικισμό της (471 π.Χ), ενισχύθηκε σημαντικά και αποτέλεσε μια από τις πολυανθρωπότερες πόλεις της Πελοποννήσου. Η πόλη καταλάμβανε την περιοχή μεταξύ των σημερινών χωριών Παλιόπολη (η Νέα Ήλιδα) στα ΝΑ, Μπουχιώτη (η Αυγείον) στα ΝΔ και Καλύβια στα Δ. η αρχαία Ακρόπολη βρισκόταν στο λόφο του Αγιάννη.