Από την Ηλεία πέρασαν ακόμα Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Φράγκοι, Σταυροφόροι και Οθωμανοί…, αφήνοντας κατάλοιπα, δείγματα του πολιτισμού και των προθέσεων της κατάκτησης. Ναοί. Αθλητικοί χώροι, θέατρα, νεκροταφεία… Κι ύστερα Κάστρα στις κορυφές των υψωμάτων, λιμάνια και ναοί, μοναστήρια…Γι’ αυτό στο νομό συναντά ο επισκέπτης την ιστορική μνήμη και ταυτότητα του τόπου σε κάθε βήμα, που καλύπτει όλες τις Ιστορικές περιόδους.

Αρχαίο Λέπρεο

Αρχαία ισχυρή πόλη, κτισμένη σε στρατηγικό σημείο, αφού ήλεγχε τα περάσματα για Ηλεία, Μεσσηνία και Αρκαδία. Η διεκδίκηση του Λεπρέου από τους Ηλείους, τους οδήγησε στην ανοικτή σύγκρουση με τους Σπαρτιάτες οι οποίοι εισέβαλαν και ερήμωσαν την Ηλεία, στα τέλη του 5ου αι. π.Χ.

Το Λέπρεο ήταν μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας, ενώ το 146 π.Χ. οι Ρωμαίοι το προσάρτησαν πάλι στην Ηλεία. Το μεσαίωνα καταστράφηκε από βαρβαρικές επιδρομές. Από τα τείχη της πόλης σώζονται ελάχιστα υπολείμματα. Η ακρόπολη των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων διαθέτει τείχη με τετραγωνικούς πύργους, οι οποίο σώζονται σε ύψος4μ.

Ερείπια περίπτερου ναού δωρικού ρυθμού που, χρονολογούνται στους κλασικούς χρόνους. Ο ναός αποδίδεται στη θεά Δήμητρα. Σε μικρή απόσταση από το ναό αποκαλύφθηκαν θεμέλια βωμού και τάφοι οι οποίοι τοποθετούνται στην περίοδο από τους αρχαϊκούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους.

Θεισόα

Βρίσκεται σε ορεινή περιοχή, ανατολικά της Ανδρίτσαινας, κοντά στο σημερινό χωριό Θεισόα. Σε αυτή τη γεωγραφική περιοχή βρίσκονται αρκετά ερείπια οικιών, διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη ναών, καθώς και επιγραφές. Η ακρόπολη της πόλης περιβάλλεται από ισχυρό τείχος.

Φιγαλεία

Η Φιγαλεία υπήρξε κατά την αρχαιότητα μια από τις ισχυρότερες αρκαδικές πόλεις. Την περιέλαβε ισχυρό τείχος μήκους περίπου 4χλμ. με πύργους ορθογώνιους και κυκλικούς το οποίο σώζεται ακόμη και σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση και σε αρκετό ύψος.

Αρχαία Αλιφείρα

Η Αλιφείρα τοποθετείται στην κορυφή ενός επιμήκους απότομου λόφου πάνω από το σύγχρονο χωριό Αλιφείρα. Ο λόφος αυτός ονομάζεται και «Κάστρο της Νεροβίτσας». Η κατοίκηση της περιοχής ξεκινά από τον 6ο αι. π.Χ. Το 191 π.Χ. γίνεται μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Η περιοχή ανασκάφτηκε από τον Α. Ορλανδό το 1932-1933. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν το τείχος που περιέλαβε την ακρόπολη ενώ πάνω σε αυτήν εντοπίστηκαν τα θεμέλια του ναού της Αθηνάς του 5ου αι. π.Χ.

Ευμεγέθης βωμός αποκαλύφθηκε στη βόρεια πλευρά του ναού. Επίσης σε χαμηλότερο επίπεδο στη Δυτική πλευρά του βράχου βρέθηκε ο ναός του Ασκληπιού ο οποίος χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ.

Αρχαία Σκυλλουντία

Απέχει 3,5 χλμ. από την Ολυμπία και τοποθετείται νότια αυτής. Οι ανασκαφές που έχουν διενεργηθεί στην περιοχή του Προφήτη Ηλία Μακρισίων έδειξαν ότι είχε ιδρυθεί ένας οικισμός ήδη από τους μεσοελλαδικούς χρόνους που με τη σειρά του επεκτάθηκε στα βόρεια της προϊστορικής εγκατάστασης κατά την ιστορική περίοδο.

Ο Σκίλλους κατά τον 7ο 6ο αιών. Π.Χ. υπήρξε φίλος των Πισατών, γεγονός που αρκούσε για να καταστραφεί η πόλη το 572 π.Χ. από τους Ηλείους. Γύρω στο 400 π.Χ. κυριάρχησαν οι Σπαρτιάτες οι οποίοι στη συνέχεια παραχώρησαν στον Ξενοφώντα ένα αρκετά μεγάλο τμήμα της. Ο Ξενοφών εγκαταστάθηκε εκεί και ίδρυσε το Ναό της Αρτέμιδας.

Πλατιάνα

Ο ερειπιώνας της αρχαίας πόλης (Aίπυ) καταλάμβανε λόφο του όρους Λαπίθας στα νότια του χωριού Πλαιάνα (επαρχεία Ολυμπίας). Η οχυρωμένη πόλη περιβάλλεται από μια σειρά τειχών πιθανώς του 4ου ή 3ου αιώνα π.Χ. και σώζεται στο σύνολό της σε πολύ καλή κατάσταση (σε ορισμένα σημεία γύρω στα 5μ ύψος).

Κακόβατος

Σημαντική μυκηναϊκή θέση αποτελεί ο αρχαιολογικός χώρος του Κακόβατου στον Δήμο Ζαχάρως. Εκεί ανεσκάφησαν τρεις θαλαμωτοί τάφοι και ένας οχυρωμένος οικισμός. Οι κάτοικοι ονόμαζαν και αποκαλούν ακόμη και σήμερα την περιοχή «Μαρμαρά». Ο οικισμός ήταν οχυρωμένος με ισχυρό τείχος.

Αρχαία Σαμία

Στα βόρεια του Λάπιθα υπάρχουν τα ερείπια της Ακρόπολης της Σαμίας. Τα τείχη του Σαμικού με διπλό περίβολο που χρονολογούνται από τον 6ο π.Χ. αιώνα και λέγεται ότι προστάτευαν την ομηρική πόλη Αρήνη. Ο καθηγητής Ν. Γιαλούρης το 1954 αποκάλυψε εδώ Μυκηναϊκό τύμβο με δεκατέσσερις τάφρους του 1600-1200 π.Χ.

Πρασιδάκι Δύο χιλιόμετρα από το Πρασιδάκι της Ζαχάρως αποκαλύφθηκαν τα ερείπια ναού Δωρικού ρυθμού, πιθανότατα της Αθηνάς καθώς και λείψανα τείχους οικισμού.

Λασιών

Η σπουδαιότερη πόλη της ορεινής περιοχής της Ηλείας που βρίσκεται στα σύνορα με την Αρκαδία και την Αχαϊα. Βρισκόταν στο μέσο του κατάφυτου οροπεδίου της Κάπελης. Σήμερα σώζονται ίχνη των τειχών κοντά στο χωριό Κούμανι, στη θέση Κούτη (Παλιόκαστρο). Σε ολόκληρη την περιοχή βρίσκονται διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και θραύσματα επιγραφών.

Στην ορεινή ΒΑ Ηλεία μεταξύ Πανόπουλου και Αγ. Τριάδος στη θέση Παλιομπουκουβίνα επισημάνθηκε από το 1988 εκτεταμένο νεκροταφείο μυκηναϊκών θαλαμωτών τάφων. Με την ανασκαφή απεκαλύφθησαν 47 θαλαμωτοί τάφοι, με πλούσια ευρήματα (περίπου τετρακόσια πενήντα ακέραια αγγεία και 1500 μικροευρήματα). Οι τάφοι περιλάμβαναν πολλαπλές ταφές, διαφόρων χρονικών φάσεων της ύστατης Χαλκοκρατίας (1400-1100 π.Χ.), όπως καταδεικνύεται και από τα συνανήκοντα κτερίσματα.

Κορυφή

Κοντά στην κοινότητα Κορυφή του δήμου Ιάρδανου στο ίδιο περίπου ύψος με τη Μονή Φραγκοπηδήματος αποκαλύφθηκαν τμήματα μεγάλου τείχους που κτίστηκε το 400 π.Χ. σε θέση στρατηγική ώστε να εποπτεύεται όπως λέγεται η Αρχαία Ήλιδα μετά την ήττα των Ηλείων από τους Σπαρτιάτες.