Εισαγωγή

Το παρόν τεχνικό εγχειρίδιο αποσκοπεί στη δημιουργία ενός μεθοδολογικού
εργαλείου στα πλαίσια του έργου «Καινοτόμες πρακτικές στο Βιοτουρισμό»
του Ευρωπαϊκού προγράμματος εδαφικής συνεργασίας IPA – Διασυνοριακό
Πρόγραμμα «Ελλάδα – Αλβανία» 2007-2013. Αποσκοπεί επίσης στο να εξετάσει
τις συνάφειες και πρακτικές συνέργειες που συνθέτουν ένα στρατηγικό σχέδιο
με πρακτικές αποτελεσματικότητας για τη σύνθεση και ανάπτυξη
βιοτουριστικού προϊόντος στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών –
Περιφέρειας Κορυτσάς. Χρησιμεύει όμως και ως ένα εγχειρίδιο που μπορεί να έχει
επιτυχημένες εφαρμογές και σε άλλες αγροτικές περιοχές, μικρές πόλεις και χωριά.
Γι’ αυτό άλλωστε κάθε ενότητα χωρίζεται σε θεωρητική προσέγγιση και
πρακτική εφαρμογή στην περιοχή της δικής μας μελέτης.
Εξετάζει την οργάνωση του επιχειρηματικού υποκειμένου, το εξωτερικό και
εσωτερικό περιβάλλον επιχειρηματικότητας, τις καινοτομίες που προτείνονται.
Εξετάζει πρακτικές πώς διαμορφώνεται η συγκεκριμένη τουριστική αγορά και πώς
προωθείται το προϊόν του βιοτουρισμού. Παρουσιάζει δηλαδή μια σειρά και
αλληλουχία προϋποθέσεων ώστε ο επιθυμητός στρατηγικός στόχος, που είναι η
τοπική βιοτουριστική ανάπτυξη, να γίνει εφικτός και υλοποιήσιμος μέσα από
την οργάνωση του επιχειρηματικού υποκειμένου της περιοχής και την
αυτόοργάνωση της τοπικής κοινωνίας. Τέλος, εξηγεί γιατί στην προώθηση του
βιοτουριστικού προϊόντος επιλέγεται η καινοτομική προσέγγιση του
κοινωνικού μάρκετινγκ ως εργαλείο για την προβολή και προώθηση της
περιοχής.

1. Ποιο είναι το όραμα που κατευθύνει το
στρατηγικό σχεδιασμό;
Θεωρητική προσέγγιση
Μια δήλωση για το όραμα περιγράφει αυτό που θέλει να είναι και να προσφέρει η
περιοχή, ή πώς θέλει να είναι ο κόσμος στον οποίο λειτουργεί. Επικεντρώνεται στο
μέλλον. Είναι μια πηγή έμπνευσης. Παρέχει σαφή κριτήρια λήψης αποφάσεων 1 .
Για να χαρακτηριστεί ένα όραμα σωστό πρέπει να αποτελείται από τα ακόλουθα
τρία στοιχεία 2 :
 Δεν πρέπει να εστιάζει στο σύνολο, αλλά σε συγκεκριμένα στοιχεία ανάπτυξης
με μελλοντικό προσανατολισμό. Ένα σωστό όραμα μπορεί να επιφέρει μείωση
της πολυπλοκότητας και μπορεί να καταστήσει την επεξεργασία και την
ταξινόμηση των παρατηρήσεων του εξωτερικού και εσωτερικού περιβάλλοντος
σαφέστερη, ούτως ώστε να υπάρχει ορθός προσανατολισμός και να
διαμορφωθεί η κατάλληλη στρατηγική.
 Πρέπει να προσφέρει κίνητρα στους συμβαλλομένους.
 Πρέπει να βασίζεται σε μία μακροπρόθεσμη εικόνα της περιοχής, παρέχοντας
ασφάλεια, εξέλιξη και σταθερότητα.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Το όραμα που κατευθύνει το στρατηγικό σχεδιασμό της περιοχής παρέμβασης είναι
η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της τοπικής κοινωνίας μέσω της
βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Ο τομέας του τουρισμού μπορεί
να αποτελέσει το μέσο για την προστασία και ανάδειξη των φυσικών και
πολιτιστικών πόρων της περιοχής. Μπορεί επίσης να βοηθήσει την τοπική κοινωνία
να διαχειριστεί καλύτερα τα φυσικά, παραγωγικά και πολιτιστικά διαθέσιμά της και
να προωθήσει τις παραδοσιακές αξίες της.
2. Ποιο είναι το κατάλληλο brand name για
το νέο τουριστικό προϊόν;
Θεωρητική προσέγγιση
Μπορεί το μικρό συγκριτικά μέγεθος μιας αγροτικής περιοχής να αποβαίνει
προβληματικό για μια σειρά επιχειρήσεων που επιθυμούν την επέκταση των
δραστηριοτήτων τους, όμως αυτό δεν συνεπάγεται ότι η μικρή αγορά αποτελεί κατ’
ανάγκην τροχοπέδη για την ανάπτυξη. Μια μικρή εγχώρια αγορά δεν είναι κατ’
ανάγκην πρόβλημα. Μέσα από την κατάλληλη τοποθέτηση του τουριστικού
προϊόντος στην αγορά και τη σωστή στόχευση στο κατάλληλο καταναλωτικό
κοινό, μπορούν να δημιουργηθούν πολύ κερδοφόρες, μικρές αγορές.
Χωρίς αμφιβολία, η παγκοσμιοποίηση έχει αυξήσει κατακόρυφα τις επιλογές που
έχει ο σύγχρονος τουρίστας. Ως εκ τούτου, η δημιουργία ενός ισχυρού brand
name, το οποίο συνεπάγεται ουσιώδη προνόμια για την ομάδα ή τις ομάδες των
τουριστών στις οποίες η περιοχή στοχεύει, αποτελεί μονόδρομο στην προσπάθεια
των αγροτικών περιοχών να ξεχωρίσουν μέσα από το πλήθος και να
«αιχμαλωτίσουν» την προσοχή του κοινού-στόχου. Με λίγα λόγια, η επωνυμία του
τουριστικού προϊόντος, το brand, είναι το δόλωμα μέσω του οποίου η περιοχή
συνδέεται με τους επισκέπτες της 3 .
Με απλά λόγια, το brand name της περιοχής είναι η υπόσχεσή της στους
επισκέπτες της. Τους λέει τι μπορούν να περιμένουν από τα τουριστικά προϊόντα
και τις υπηρεσίες της, διαφοροποιώντας την προσφορά της από τους
ανταγωνιστικούς προορισμούς. Το brand name της προέρχεται από το ποια είναι
τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, ποια εικόνα θέλει να προβάλει προς τα έξω και
πώς οι άνθρωποι που την επισκέπτονται την αντιλαμβάνονται 4 .
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Ο βιοτουρισμός, όρος άγνωστος στο ευρύ κοινό, αποτελεί μια ολιστική και
διεπιστημονική προσέγγιση στην τουριστική ανάπτυξη ενός τόπου και αποτελεί
κατάλληλο brand name για την αγροτική διασυνοριακή περιοχή Ελλάδας –
Αλβανίας. Οι αξίες του βιοτουρισμού δεν μπορεί να είναι μόνο γενικές όπως: ο
βιοτουρισμός πρέπει να σέβεται το αγαθό του βίου, τη βιοποικιλότητα, την
αειφορία και την ειρήνη μεταξύ των λαών και αυτό γιατί οι φράσεις αυτές εύκολα
και ανέξοδα μπορούν να ειπωθούν και στην πράξη αυτό να μη σημαίνει τίποτε
διαφορετικό από αυτό που ήδη γίνεται. Πρόκειται για νέες, καινοτόμες
πρακτικές που δεν έχουν εφαρμοστεί ξανά στην περιοχή και για αυτό άλλωστε
ονομάζονται καινοτόμες, διαφορετικά δε θα υπήρχε λόγος για κάτι τέτοιο. Το
πρότυπο είναι ο τουρισμός κοινωνικής βιωματικής εμπειρίας όπως έχει αναπτυχθεί
στην Ευρώπη και την Αμερική.
3. Ποιες οι συνάφειες και οι αντιστοιχίες με
το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Interreg;
Θεωρητική προσέγγιση
Στόχος του ευρωπαϊκού προγράμματος είναι η ενίσχυση της κοινωνικής και
πολιτιστικής επιχειρηματικότητας ώστε να αποτελέσει μια διαφορετική πηγή
έμπνευσης και κίνητρο για τις τοπικές κοινότητες, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να
εφαρμόσουν αποτελεσματικά μέτρα που μπορούν να συμβάλουν στην επιβίωσή
τους και τη βιώσιμη ανάπτυξη, σε μια προσπάθεια να μειώσει τις οικονομικές,
κοινωνικές και εδαφικές ανισότητες, καθώς και να περιορίσει τις διατοπικές
/διακρατικές μεταναστεύσεις.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Τι μας προσδιορίζει πραγματικά ο όρος του βιοτουρισμού;
Κατ’ αρχάς ας δούμε τον τίτλο του έργου «ΚΑΙΝΟΤΟΜΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΟ
ΒΙΟΤΟΥΡΙΣΜΟ».
Ο τίτλος μας προσδιορίζει ότι πρόκειται για νέες, καινοτόμες πρακτικές που δεν
έχουν εφαρμοστεί ξανά στην περιοχή και για αυτό άλλωστε ονομάζονται
καινοτόμες, διαφορετικά δε θα υπήρχε λόγος για κάτι τέτοιο.
Εάν επρόκειτο για εφαρμοσμένες κατά μίμηση δεν θα τις λέγαμε καινοτόμες, αλλά
π.χ. θα τις λέγαμε συνήθεις πρακτικές. Επομένως, όποιος θέλει ορθολογικά να
είναι μέσα στη λογική του έργου, δεν μπορεί να ακολουθεί την πεπατημένη οδό,
αλλά θα πρέπει να βρίσκεται στη λογική της αναζήτησης μιας νέας οδού για την
ανάπτυξη του τουρισμού.
Έπειτα, όταν ο βιοτουρισμός περιορίζεται στη μεταβάπτιση του εναλλακτικού
οικολογικού και θρησκευτικού τουρισμού θα πρέπει να γίνει σαφές ότι αυτό δεν
αποτελεί καινοτομία, ούτε προσδίδει προστιθέμενη αξία. Άλλο πράγμα είναι να
εντάσουμε όλες τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού στο ευρύτερο πλαίσιο του
τουρισμού βιωματικής εμπειρίας και άλλο να τους αλλάζουμε απλώς όνομα.
Ο τίτλος είναι μια καινοτομία, όπως το ίδιο το σύνολο του προγράμματος είναι μια
καινοτομία που συγκροτείται από ένα σύνολο βιωματικών εμπειριών στη φύση, τον
πολιτισμό, το περιβάλλον και στην ανθρώπινη δραστηριότητα και αυτό συνθέτει
το προϊόν του Βιοτουρισμού.
Τι σημαίνει βιωματική εμπειρία; Πηγαίνω, δηλαδή κάπου για να μάθω με το
νου μου ανοιχτό και τις αισθήσεις. Όχι μόνο να δω σαν θεατής αλλά για να
μιλήσω, να ακούσω, να γευτώ. Να λάβω μέρος σε διάφορες δραστηριότητες:
αθλητικές, πολιτιστικές, υπαίθριες και κοινωνικές.
Εδώ όμως πρόκειται για πρόγραμμα με οικονομική συντεταγμένη
δραστηριότητα και γι’ αυτό χρειάζεται συγκεκριμένο οικονομικό μοντέλο.
Το οικονομικό μοντέλο έχει συγκεκριμένα θεσμικά και οργανωτικά εργαλεία,
συγκεκριμένες συμπράξεις και συνέργειες που πρέπει να λαμβάνουν χώρα σε μια
περιοχή.
Και αυτό απαιτεί μια διαφορετική κοινωνική υποδομή οργάνωσης και υποδοχής,
μια κοινωνική προσέγγιση του τουρισμού, που βασίζεται παράλληλα στην
ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας, των κοινωνικών Συμπράξεων
Συνεργασίας, στο κοινωνικό Marketing των social media και με όλες τις
άλλες προϋποθέσεις που αναπτύξαμε στο εγχειρίδιο “Σύνθεσης και ανάπτυξης του
βιοτουριστικού προϊόντος” και στο “Σχέδιο Μάρκετινγκ”.
Γι’ αυτό αλλάζει εν πολλοίς και η μεθοδολογία που ακολουθούμε για την μόχλευση
του τουριστικού ενδιαφέροντος στην διασυνοριακή περιοχή, την κινητοποίηση του
κοινωνικού κεφαλαίου αλλά και του επενδυτικού ενδιαφέροντος, όπως μπορεί να
διαπιστώσει κανείς και από όσα αναφέρονται στη συνέχεια.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις κατευθυντήριες γραμμές δώσαμε ιδιαίτερη σημασία
στη συμμετοχικότητα των συντελεστών τοπικής ανάπτυξης, στην ολιστική
προσέγγιση του βιοτουρισμού, στην ιδιομορφία του τουρισμού κοινωνικής
εμπειρίας και στην εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία προβολής και
προώθησης της περιοχής.
4. Ποιος είναι ο στρατηγικός στόχος;
4.1. Η ανασύνθεση του τουριστικού προϊόντος και η
υπόθεση του βιοτουρισμού
Θεωρητική προσέγγιση
Το ζητούμενο της παρέμβασης είναι η ολοκληρωμένη αξιοποίηση των
διαθέσιμων πόρων και κυρίως του ανθρώπινου δυναμικού στην οριζόντια
παραγωγική διαδικασία και σύνθεση του τουριστικού προϊόντος.
Ο βιοτουριστικός σχεδιασμός έχει ως αντικείμενο τη διάγνωση προβλημάτων,
αναγκών και δυνατοτήτων, την πρόβλεψη μελλοντικών τάσεων και εξελίξεων και
τη ρύθμιση ή και διόρθωση παραμέτρων που συνθέτουν ή επηρεάζουν το
αναπτυξιακό περιβάλλον έχοντας ως επιδίωξη τις αλλαγές εκείνες, που προάγουν ή
μεγιστοποιούν τα οφέλη (οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά) της
αναπτυξιακής διαδικασίας. 
5 ΕΟΤ : Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης 2000-2006
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Με βάση αυτό το ζητούμενο προτείνεται μια συγκεκριμένη δομή στην
οργάνωση των διαθέσιμων πόρων της περιοχής και οριοθετούνται πρόσθετες
παραγωγικές και προωθητικές δραστηριότητες οι οποίες είναι αναγκαίες για
την ολοκλήρωση της ταυτότητας του προϊόντος. Όλα αυτά αποτυπώνονται
αναλυτικά σε ειδικό “Εγχειρίδιο σύνθεσης και ανάπτυξης κοινού βιοτουριστικού
προϊόντος στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών – Περιφέρειας Κορυτσάς”.
4.2 Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση
καινοτομικού και δημιουργικού περιβάλλοντος
βιοτουριστικής ανάπτυξης;
Θεωρητική προσέγγιση
Με βάση όλα τα αρνητικά επακόλουθα του παραδοσιακού προτύπου μαζικού
τουρισμού προέκυψε η ανάγκη για ένα «φιλικό» προς το περιβάλλον
τουρισμό. Η ανάπτυξη του βιοτουρισμού ορίζει το μοντέλο διαχείρισης των
φυσικών οικοσυστημάτων και των ανανεώσιμων φυσικών πόρων, σύμφωνα με το
οποίο η περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα πρέπει:
 να εξασφαλίζει τη διαρκή αξιοποίηση των φυσικών πόρων,
 να μην προκαλεί δηλαδή ανεπανόρθωτη βλάβη στο περιβάλλον
υπονομεύοντας το μέλλον των επερχόμενων γενεών,
 να επιτυγχάνει τη σταθερή περιβαλλοντική ποιότητα, την ισορροπία και την
παρατεινόμενη τοπική ανάπτυξη. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Οι προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση καινοτομικού και δημιουργικού
περιβάλλοντος βιοτουριστικής ανάπτυξης στη διασυνοριακή περιοχή Ελλάδας –
Αλβανίας είναι οι θεσμικές καινοτομίες του έργου οι οποίες συνοψίζονται στις
εξής έννοιες:
 Ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας και του κοινωνικού κεφαλαίου
 Κοινωνικό μάρκετινγκ και οριζόντια δικτύωση
 Αυτό-οργάνωση της τοπικής κοινωνίας
6 Παπαδημάτου Α. και Ρόκος Δ., Βιώσιμη και Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη στις
Ορεινές Περιοχές της Ελλάδας και του Κόσμου. Ε.Μ.Π. Αθήνα, 2001
5. Θεσμικές καινοτομίες
5.1. Κοινωνική Οικονομία
Θεωρητική προσέγγιση
Η κοινωνική οικονομία ως αλληλέγγυα οικονομία, είναι ένας άλλος χώρος
οικονομικής δραστηριότητας για όλους τους πολίτες πέρα από την ανταγωνιστική
οικονομία της αγοράς, υπερβαίνοντας τις αντινομίες του κράτους και της αγοράς,
το κοινωνικό και οικονομικό αποκλεισμό των κοινωνικά αδυνάτων. Δημιουργεί έτσι
συμπληρωματικά εναλλακτικό εισόδημα εκεί που, σε διαφορετική περίπτωση
υπάρχει δυσπραγία, ανεργία και φτώχεια. Το συγκριτικό της πλεονέκτημα είναι το
μειωμένο κόστος συναλλαγών. Η αξιοποίηση ανενεργών υλικών και ανθρώπινων
πόρων. Η ανοικτή διάδοση της γνώσης και οργανωτικής τεχνολογίας.
Οι ιστορικές ρίζες της κοινωνικής οικονομίας ανάγονται στις συνεταιριστικές
επιχειρήσεις του 19ου αιώνα με τη μορφή αλληλοβοηθητικών φορέων, μη
κερδοσκοπικών ενώσεων συνεταιρισμών και συλλογικών επιχειρήσεων.
Το βασικό εργαλείο πραγμάτωσης των σκοπών της κοινωνικής οικονομίας,
είναι οι κοινωνικές επιχειρήσεις και δευτερευόντως οι πράξεις της φιλανθρωπίας.
Οι κοινωνικές επιχειρήσεις ως θεσμικό εργαλείο μπορούν να αξιοποιούν
ανενεργούς- κατακερματισμένους υλικούς και ανθρώπινους πόρους της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης, κρατικών οργανισμών και ιδρυμάτων. 7
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Ο θεσμός της κοινωνικής οικονομίας έχει ήδη αρχίσει να παίρνει «σάρκα και οστά»
και να έχει επιτυχημένες εφαρμογές στην περιοχή εδώ και καιρό και κυρίως μετά
τη σύσταση του Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Σύμπραξης Δυτικής
Μακεδονίας στις 12/5/2013. Οι σκοποί του Παρατηρητηρίου συνοψίζονται στην:
 Οικοδιαχείριση στα αστικά κέντρα και οικοανάπτυξη στην ύπαιθρο
 Ανάπτυξη θεσμών αλληλεγγύης
 Ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, του πολιτιστικού πλούτου και των
αξιών της δια βίου μάθησης
 Ανάπτυξη συνεργασιών με άλλους αξιόπιστους φορείς στον τομέα της
διεθνούς ανθρωπιστικής και αναπτυξιακής βοήθειας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το «Πολιτιστικό Τρίγωνο Πρεσπών»,
μια ανεξάρτητη, τοπική Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρία – ΑΜΚΕ στην περιοχή των
συνόρων της Ελλάδας με την Αλβανία και την πΓΔΜ, που είναι και ιδρυτικό μέλος
του Παρατηρητηρίου Δυτικής Μακεδονίας.
Είναι μια πρωτοβουλία που λειτουργεί σε τοπικό, διασυνοριακό και ευρωπαϊκό
πλαίσιο και υλοποιεί δράσεις στους τομείς: Νεολαία, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις
και Οικονομική Ανάπτυξη.
Στόχοι της εταιρίας είναι:
 Η άρση των συνεπειών της απομόνωσης της υπαίθρου στις τοπικές
κοινωνίες σε πολιτιστικό, οικονομικό και εκπαιδευτικό επίπεδο
 Η ενεργοποίηση της Κοινωνίας των Πολιτών και της τοπικής κοινωνίας, η
διασύνδεση και η παροχή υποστήριξης για την ανάπτυξη δεξιοτήτων και τη
δικτύωση
 Η δημιουργία ευκαιριών για παιδιά και νέους να υλοποιήσουν τις ιδέες τους,
να αναπτύξουν ικανότητες στις τέχνες και στις νέες τεχνολογίες και να
αναλάβουν πρωτοβουλίες.
5.2. Κοινωνικό κεφάλαιο
Θεωρητική προσέγγιση
Το κοινωνικό κεφάλαιο είναι μια σωρευμένη άυλη αξία γνώσης, εμπιστοσύνης,
συντονισμού και ενότητας, που συγκροτείται σε μια κοινότητα και «ταμιεύεται» σε
μία υποθετική τράπεζα χρόνου και δεξαμενή σκέψης προς κοινό όφελος.
Προσφέρει μια διαρκή μεταφορά και ρευστότητα γνώσης προς όφελος της
παραγωγικότητας σε προϊόντα και υπηρεσίες σε υλικά και άυλα αγαθά. Αυτό
σήμερα θα μπορούσαμε να το δούμε ανάγλυφα στις ηλεκτρονικές διαδραστικές
βιβλιοθήκες, όπως "Wikipedia", που λειτουργεί διαδραστικά στο internet.
Κοινωνικό Κεφάλαιο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, επίσης, η δικτύωση της
συλλογικής γνώσης και ευφυΐας που μετασχηματίζεται σε πνευματικό έργο. Το
έργο του πνευματικού εθελοντισμού και η ελεύθερη προσβασιμότητα αποτελούν,
επίσης, κοινωνικό κεφάλαιο, που δημιουργεί προστιθέμενη αξία στην οικονομία.
Το Κοινωνικό Κεφάλαιο, υπό αυτή την έννοια, καθορίζεται από τους θεσμούς
της Κοινωνίας Πολιτών που παρεμβάλλονται ανάμεσα στον πολίτη-ιδιώτη και το
κράτος, αποτελώντας έναν «ενδιάμεσο χώρο», που επιτρέπει την ανάπτυξη
σταθερών σχέσεων και συμβάλλει στον αυτοματισμό των κοινωνικών σχέσεων, τη
συνεργασία και τη διάχυση γνώσης, που είναι απαραίτητη για νέες παραγωγικές
πρωτοβουλίες και καινοτομίες  .
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Το κοινωνικό κεφάλαιο της περιοχής παρέμβασης το συνθέτουν η τοπική
κοινωνία, η Τοπική Αυτοδιοίκηση, οι επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται
στην περιοχή και οι ιδιώτες που δρουν εθελοντικά. Ζητούμενο είναι όλοι αυτοί οι
φορείς μαζί να γίνουν αρωγοί και ενεργοί συμμέτοχοι στη διαδικασία βιώσιμης
ανάπτυξης, χτίζοντας σχέσεις μακροχρόνιας συνεργασίας, μέσα από το
σχηματισμό αντίστοιχης Σύμπραξης για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη του
βιοτουρισμού στην περιοχή.
5.3. Σχέσεις εμπιστοσύνης
Θεωρητική προσέγγιση
Αναζητώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κοινωνικού κεφαλαίου και τις
οργανωμένης κοινωνίας πολιτών, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι το κριτήριο τις
εμπιστοσύνης είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι κοινοτήτων χωρίς
συνοχή. Σε δίκτυα με υψηλό επίπεδο κοινωνικού κεφαλαίου επικρατεί η αρχή τις
αμοιβαιότητας και τις αλληλεγγύης που συμβάλλει στην ατομική ευημερία,
δεδομένου ότι οι συμμετέχοντες έχουν ευχερέστερη πρόσβαση στην πληροφορία ή
τις πόρους, οι οποίοι αυξάνουν τις ευκαιρίες ατομικής ολοκλήρωσης.
Η εμπιστοσύνη που οικοδομείται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και διασφαλίζει ότι
οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των μελών θα διεκπεραιωθούν ομαλά. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Υπογράφοντας Σύμφωνο Τοπικής αλλά και Διασυνοριακής Συνεργασίας οι
φορείς της Σύμπραξης για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στην περιοχή θα
δεσμευτούν για τη διαμόρφωση κοινής στρατηγικής και την υλοποίηση κοινών
δράσεων και πρωτοβουλιών προς όφελος της τοπικής κοινωνίας, αλλά και το
περιβάλλοντος.
5.4. Αυτο-οργάνωση στην ποιότητα
Θεωρητική προσέγγιση
Έγκειται στην αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων υλικών και ανθρώπινων
πόρων της περιοχής ώστε τα βιοτουριστικά προϊόντα να παράγονται από ποιοτικές
πρώτες ύλες για να περιοριστούν τα έξοδα από τις προμήθειες από άλλες περιοχές
και ειδικά από το εξωτερικό και να υπάρχει πλήρης ποιοτικός έλεγχος. Ζητούμενο
είναι να εξασφαλιστεί η βέλτιστη σχέση τιμής – ποιότητας.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Για να εξασφαλιστεί η βέλτιστη ποιότητα του προσφερόμενου κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος στην περιοχή παρέμβασης χρειάζεται οι εμπλεκόμενοι
φορείς να συνεδριάζουν σε τακτά χρονικά διαστήματα, να διαβουλεύονται και να
δημιουργούν ομάδες. Μπορεί να διαμορφωθεί μια ειδική ομάδα ελέγχου της
ποιότητας, τα μέλη της οποίας θα πρέπει να έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την
περιοχή και μπορεί να προέρχονται από τους επιστημονικούς κλάδους της
διαχείρισης του περιβάλλοντος, των τουριστικών σπουδών, των διεθνών
οικονομικών σχέσεων, της κοινωνιολογίας, της αρχαιολογίας, της πολιτιστικής
ανάπτυξης κ.α. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ενεργός συμμετοχή της
τοπικής κοινωνίας, ώστε να ελέγχεται κοινωνικά η ποιότητα και το περιβάλλον
ανάπτυξης του βιοτουρισμού.
5.5. Αυτό-οργάνωση της διαμεσολάβησης
Θεωρητική προσέγγιση
Ζητούμενο είναι να μειωθούν οι μεσάζοντες και τα μεταβατικά στάδια από
την παραγωγή ως και την προσφορά του βιοτουριστικού προϊόντος. Χρειάζεται
να φτάνει όσο το δυνατόν πιο άμεσα το προϊόν από τον παραγωγό στον
καταναλωτή, εξοικονομώντας χρόνο και χρηματικούς πόρους. Με άλλα λόγια, να
επιτευχθεί κάθετη ολοκλήρωση μέσα από μια Σύμπραξη προμηθευτών,
παραγωγών, υπεύθυνων για την επικοινωνία και το μάρκετινγκ, ώστε να υπάρχει
και καλύτερη αξιοποίηση των “κατακερματισμένων” πόρων, αλλά και καλύτερος
προγραμματισμός και έλεγχος.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Ανάμεσα στους όρους του Συμφώνου πρόκειται να συμπεριληφθούν και οι
προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της αυτό-οργάνωσης της διαμεσολάβησης του
προσφερόμενου κοινού βιοτουριστικού προϊόντος. Για παράδειγμα, με την
αξιοποίηση των social media, την αυτό-οργάνωση e-booking, την προβολή μέσω
ιντερνέτ και τη δημιουργία κοινωνικών συνεταιρισμών παραγωγής και προβολής-
προώθησης.
6. Οι συντελεστές ανάπτυξης του
βιοτουρισμού
6.1. Επιχειρηματίες
Θεωρητική προσέγγιση
Ιδιαίτερα καθοριστική είναι η συμβολή των τουριστικών επιχειρήσεων, καθώς
αυτές συμμετέχουν αφενός στον προσδιορισμό και στα χαρακτηριστικά του κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος και αφετέρου έρχονται σε άμεση επαφή τόσο με τους
επισκέπτες της περιοχής όσο και με τους κατοίκους της περιοχής. 10
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Οι επιχειρηματίες που ήδη δραστηριοποιούνται στην περιοχή και όσοι πρόκειται
να ενταχθούν στους νέους επιχειρηματίες για να εμπλακούν ενεργά στη
διαμόρφωση του κοινού διασυνοριακού βιοτουριστικού προϊόντος θα πρέπει να:
 συμμετέχουν στη Σύμπραξη
 δημιουργήσουν ομάδες με κοινούς στόχους
 αναπτύξουν πρόσθετα καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες, όπως υπαίθριες
δραστηριότητες.
6.2. Τοπική κοινωνία
Θεωρητική προσέγγιση
Η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του τοπικού πληθυσμού αποτελεί το πρώτο
βήμα αφύπνισης προς τη διαμόρφωση βιοτουριστικής συνείδησης και
υπευθυνότητας. Η διαμόρφωση βιοτουριστικής συνείδησης θα οδηγήσει σε
μια συνεχή επαγρύπνηση, ενημέρωση και συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας και εν
τέλει στην ανάληψη δράσεων βιοτουριστικού χαρακτήρα. 4
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Για να είναι ενεργός ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας θα πρέπει να:
 ενημερωθεί/εκπαιδευτεί/επιμορφωθεί σε θέματα βιώσιμης τοπικής
ανάπτυξης
 συμμετέχει σε βιοτουριστικές δραστηριότητες και σε όσο το δυνατόν
περισσότερες εκδηλώσεις/ ενέργειες προβολής-προώθησης του
βιοτουρισμού ώστε να διαμορφώσει ανάλογη κουλτούρα
 αναπτύξει το κοινωνικό της αίσθημα μέσα από δράσεις εθελοντικής
προσφοράς
 δημιουργήσει ομάδες που θα βοηθήσουν στον ποιοτικό έλεγχο του
προσφερόμενου βιοτουριστικού προϊόντος.
6.3. Τοπική Αυτοδιοίκηση
Θεωρητική προσέγγιση
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση παρεμβαίνει στον τομέα αυτό της οικονομίας θέτοντας
το θεσμικό πλαίσιο για τη διευκόλυνση των βιοτουριστικών επενδύσεων και
προσφέροντας την αναγκαία υποδομή για την ανάπτυξη βιοτουριστικών
δραστηριοτήτων. Παρέχει το κατάλληλο νομικό, φορολογικό και οικονομικό
πλαίσιο για να αναπτυχθούν οι βιοτουριστικές δραστηριότητες. 11
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί να συμβάλλει τα μέγιστα στη διαδικασία
σύνθεσης και ανάπτυξης του κοινού διασυνοριακού βιοτουριστικού προϊόντος αν 12 :
 συμμετέχει στη Σύμπραξη
 δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της κοινωνικής
επιχειρηματικότητας στον τομέα του βιοτουρισμού
 προσφέρει επαρκείς κοινωνικές υπηρεσίες στους δημότες με λιγότερο
οικονομικό κόστος κι αυτό εξαιτίας του ότι μπορεί να μειώσει το
διαχειριστικό κόστος
 αξιοποιήσει μ’ αυτό τον τρόπο ανενεργούς πόρους, δημόσια αγροκτήματα,
κτίρια, εγκαταστάσεις, δημοτικές εκτάσεις, π.χ. με ήπιες μορφές ενέργειας,
αντλιοστάσια, διαχείριση πρασίνου, διαχείριση αποβλήτων κλπ.
 αναλάβει πρωτοβουλίες για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της
τοπικής κοινωνίας σε ζητήματα που σχετίζονται άμεσα με το βιοτουρισμό
 αντιμετωπίσει την ανεργία σε τοπικό επίπεδο προσφέροντας τη δυνατότητα
περισσότεροι άνθρωποι και κυρίως νέοι που είναι άνεργοι να μετέχουν στη
διαμόρφωση του κοινού προϊόντος βιοτουρισμού και ως εκ τούτου να
αποκτούν αγοραστική δύναμη και να συμβάλλουν στην ενίσχυση της
τοπικής αγοράς
 αποκτήσει μεγαλύτερη διαχειριστική ικανότητα και συγκεκριμένα στη
διαχείριση γνώσης και τη διαχείριση πόρων και αυτό συνολικά μπορεί να
ανεβάσει την ποιότητα της συλλογικής ευφυίας και της τοπικής
διακυβέρνησης.
7. Η αναδιοργάνωση του επιχειρηματικού
υποκειμένου
7.1. Αυτό-οργάνωση της τοπικής κοινωνίας
Θεωρητική προσέγγιση
Αυτό-οργάνωση είναι μια μέθοδος ενεργητικής, συλλογικής και οριζόντιας
οργάνωσης. Η αυτό-οργάνωση έχει δυο βασικά συστατικά: την αντι-ιεραρχία και
τις συλλογικές αποφάσεις. Αυτά σημαίνουν ότι μια ομάδα ανθρώπων έρχεται
κοντά για να οργανωθεί αυτόνομα από οποιοδήποτε άλλο φορέα, χωρίς καμιά
ατομική ή πολιτική ηγεσία. Η αυτό-οργάνωση είναι η μόνη μέθοδος οργάνωσης
που δεν αποδέχεται ιεραρχίες και αρχηγούς. Είναι η μόνη μέθοδος οργάνωσης που
διαχέει και ενεργοποιεί τις ιδιαίτερες ικανότητες του καθενός, μέσα από μια
συλλογική σύνθεση, μέσα από την κατάκτηση κοινού τόπου στη συναπόφαση και
τη συνυπευθυνότητα. Οι ικανότητες, οι αποφάσεις, τα εγχειρήματα, οι ευθύνες, οι
υποχρεώσεις αλλά και η χαρά και η δημιουργικότητα αποτελούν κοινό κτήμα
των κατοίκων μιας αυτό-οργανωμένης περιοχής. 13
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Σκοπός της αυτό-οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας είναι να «λειτουργήσει» εκεί
που τελειώνει η αρμοδιότητα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και αρχίζει η κοινωνία.
Δηλαδή, η αυτό-οργάνωση είναι το σημείο επαφής της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
με τους ενεργούς πολίτες της τοπικής κοινωνίας, την κοινωνία των πολιτών της
διασυνοριακής περιοχής παρέμβασης. 
Οι προσπάθειες βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης για να αποφέρουν καρπούς πρέπει να
περιέχουν δράσεις ενίσχυσης της ικανότητας της τοπικής κοινωνίας να
προσδιορίζει η ίδια τις προτεραιότητες και τις δυνατότητές της, προωθώντας και
υιοθετώντας σε μακροχρόνιο ορίζοντα τις απαραίτητες αλλαγές, όπως η αλλαγή
στη νοοτροπία ώστε να συμβαδίζει με τις αξίες που προάγει ο βιοτουρισμός.
Η αυτό-οργάνωση σε επίπεδο τοπικής κοινωνίας βοηθά τους κατοίκους της
διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας – Αλβανίας να αντιμετωπίσουν στο μέγιστο
βαθμό εμπόδια που προκύπτουν κατά τη διαδικασία ανάπτυξης και προώθησης του
κοινού βιοτουριστικού προϊόντος. Αλληλεπιδρώντας το ανθρώπινο δυναμικό της
περιοχής με τους υπόλοιπους διαθέσιμους υλικούς και άυλους πόρους και το
κοινωνικό κεφάλαιο, όπως ορίστηκε παραπάνω, θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες
συνθήκες ώστε να επιλυθούν προβλήματα, όπως η σύνθεση των
κατακερματισμένων πόρων, η εφαρμογή αποσπασματικών ενεργειών τοπικής
ανάπτυξης κοκ.
Η διαδικασία της αυτό-οργάνωσης ενώνει ανθρώπους της τοπικής κοινωνίας με
κοινά ενδιαφέροντα και επιδιώξεις, ώστε να δημιουργήσουν μια ομάδα που θα
διαπραγματευθεί αλλά και θα συνεργαστεί με ανθρώπους και φορείς που
εμπλέκονται στην ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή
παρέμβασης. Μέσα από αυτή τη δομή οργάνωσης η τοπική κοινωνία θα επιτύχει
την κοινωνική συνοχή και τη βιώσιμη ανάπτυξη μέσα από τη δημιουργία
αρμονικών σχέσεων μεταξύ ανθρώπων με διαφορετική κουλτούρα και πολιτισμικό
υπόβαθρο (ελληνικό ≠ αλβανικό).
7.2. Τυπική και άτυπη οργάνωση
Θεωρητική προσέγγιση
Το σύνολο των κανόνων, στοιχείων και λειτουργιών που είναι απαραίτητα για τη
δόμηση και ενεργοποίηση της οργάνωσης όπως η ειδίκευση και τυποποίηση των
ενεργειών της, συμπεριλαμβανομένης της ανθρώπινης συμπεριφοράς,
χαρακτηρίζονται ως τυπική οργάνωση. Στο οργανόγραμμα ή τον οργανισμό μιας
οργάνωσης απεικονίζεται μόνο η επίσημη σχεδίαση της δομής και αποτυπώνονται
οι τυπικά προβλεπόμενοι διοικητικοί ρόλοι.
Όμως τα διάφορα στοιχεία και οι κανονισμοί, όσο πλήρως και εάν έχουν
προσδιορισθεί, δεν δύνανται να συμπεριλάβουν το σύνολο των σχέσεων και των
ενεργειών που λαμβάνουν χώρα σε μια οργάνωση, αλλά καθορίζουν μόνο ένα
μέρος αυτών. Ειδικά για το ανθρώπινο δυναμικό της οργάνωσης δεν λαμβάνονται
υπόψη οι σχέσεις που αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα της κοινωνικής συνύπαρξης
εντός της οργάνωσης και ως εκ τούτου ο επηρεασμός της. Οι σχέσεις αυτές,
συμπεριλαμβανομένων και όσων έχουν αυθόρμητο ή κοινωνικό χαρακτήρα (όπως
είναι η φιλία), είναι δυνατό να εμφανίζονται προκειμένου να εκπληρωθούν κοινοί
στόχοι για το ανθρώπινο δυναμικό. Οι σχέσεις αυτές, οι ομάδες και οι δυναμικές
που αναπτύσσονται και οφείλουν την εμφάνιση τους στα μέλη της οργάνωσης
αποτελούν την άτυπη οργάνωση. Η άτυπη οργάνωση έχει ως επακόλουθο τον
επηρεασμό και τη συμπλήρωση σε πολλές περιπτώσεις της δομής της τυπικής
οργάνωσης. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης η τυπική δομή οργάνωσης που εκφράζεται
μέσα από τη δημιουργία Σύμπραξης για το βιοτουρισμό θα αποτυπωθεί στον
εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας της, όπου θα καθορίζονται οι αρμοδιότητες κάθε
φορέα και οι μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας.
Από την άλλη, ενδέχεται κάποιοι άνθρωποι που θα συμμετέχουν στη Σύμπραξη
είτε ήδη να γνωρίζονται, αφού η περιοχή παρέμβασης περιορίζεται στα πλαίσια
ενός Δήμου και μιας Περιφέρειας συνολικά 138.898 μόνιμων κατοίκων 16 (2.577
Δήμος Πρεσπών – 136.321 Περιφέρεια Κορυτσάς), είτε μέσα από αυτή τη
συνεργασία να αναπτύξουν μεταξύ τους σχέσεις εκτός των στενών ορίων που
θέτει η τυπική δομή οργάνωσης. Για παράδειγμα, μπορεί να συμμετέχουν σε
κάποια κοινή αθλητική ή πολιτιστική δραστηριότητα ή μπορεί να έχουν αναπτύξει
ακόμα και στενές φιλικές σχέσεις και να γευματίζουν ορισμένες φορές μαζί.
Στα πλαίσια της άτυπης οργάνωσης είναι πολύ πιθανό να δημιουργηθεί και κάποιος
ανεπίσημος δίαυλος επικοινωνίας όπου συζητιούνται ζητήματα σχετικά ή/και
άσχετα με τα ζητήματα που προκύπτουν στα πλαίσια συνεργασίας για την
ανάπτυξη του βιοτουρισμού.
15 Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης (2007), Τυπική ∆ομή και Οργάνωση των Οργανισμών Τοπικής
Αυτοδιοίκησης Α’ Βαθμού – Συγκριτική Μελέτη Περιπτώσεων
16 Κατά προσέγγιση τον Ιανουάριο του 2010
7.3. Μορφές οργανωτικών σχημάτων
7.3.1. Κοινωνικές Συμπράξεις
Θεωρητική προσέγγιση
Εδώ πραγματικά πρέπει να δημιουργηθεί ένα κίνημα προκειμένου να υπάρξει ένα
υπόβαθρο για σωστές, δημιουργικές , παραγωγικές αναπτυξιακές συμπράξεις, ώστε
οι οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών που είναι ο μοχλός κίνησης, σε συνεργασία
με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τους επιχειρηματίες, ακόμα και ιδιώτες να
οργανωθούν σε ένα δίκτυο με νομική υπόσταση, όπου όλοι όσοι έχουν τον ίδιο
πόθο και την ίδια επιθυμία επιστρατεύουν τις δυνάμεις τους  προς ένα κοινό σκοπό
για το καλό του τόπου.
Η κάθε μια οργάνωση δεν θα πρέπει επομένως να περιχαρακωθεί μέσα σ’ αυτό το
οποίο έχει η ίδια επιλέξει ως έργο της αλλά θα πρέπει να ανοίξει τους ορίζοντές της
και να συνεργαστεί με άλλες οργανώσεις και κοινωνικές επιχειρήσεις, ώστε από
κοινού με τους φορείς εκείνους της τοπικής αυτοδιοίκησης που έχουν παρόμοια
στόχευση να εξυπηρετηθεί ευρύτερα το κοινωνικό σύνολο, δεδομένης
μάλιστα της οικονομικής κρίσης. 
Οι Κοινωνικές Συμπράξεις είναι ένα εργαλείο υλοποίησης έργων τοπικής
ανάπτυξης, ώστε οι δυνατότητες των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών να
μην υποκλέπτονται από ποικιλώνυμες δομές κρατικές, ΔΕΚΟ, ημικρατικές κλπ και
να μπορέσει η κοινωνική οικονομία να γίνει μοχλός επίλυσης τοπικών
προβλημάτων, ιδιαίτερα σήμερα. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Υπό αυτό το πρίσμα, είναι σημαντικό να συσταθεί στη διασυνοριακή περιοχή
Ελλάδας – Αλβανίας μια Σύμπραξη στην οποία θα συμμετέχουν εκπρόσωποι
των οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών, φορείς της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης, επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στην περιοχή
παρέμβασης, ακόμα και κάποιοι ενεργοί πολίτες – ιδιώτες. Η Σύμπραξη αυτή θα
έχει ένα κοινό όραμα και σχέδιο ανάπτυξης του βιουτουρισμού προς όφελος της
τοπικής κοινωνίας και των δύο πλευρών, αλλά και του φυσικού και
ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.
7.3.2. Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί
Θεωρητική προσέγγιση
Το 2011, η Ελληνική Βουλή ψήφισε τον Νόμο 4019, που δημιουργεί το
«εργαλείο» της Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης-ΚοινΣΕπ, και που
φαίνεται ότι το έχουν υιοθετήσει 130 περίπου νέες ολιγομελείς δομές στην Ελλάδα
μέσα σε 1,5 χρόνο. 
Πρόκειται για μια νέα μορφή επιχειρήσεων που συστήνονται από ανέργους,
ευπαθείς ομάδες πληθυσμού αλλά και εργαζόμενους. Ως αντικείμενο έχουν τη
βιώσιμη ανάπτυξη ενός τόπου με γνώμονα το κοινό καλό της τοπικής κοινωνίας
και το σεβασμό στο περιβάλλον, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση του
βιοτουρισμού. Επί της ουσίας ασκούν κερδοσκοπική δραστηριότητα, αλλά
εντάσσονται σε καθεστώς φορολογικών και ασφαλιστικών ελαφρύνσεων με
αντάλλαγμα να προσφέρουν υπηρεσίες χαμηλού κόστους. 20
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος ανάπτυξης του βιοτουρισμού θα
πρέπει να δοθούν κίνητρα κυρίως από την Τοπική Αυτοδιοίκηση για τη δημιουργία
νέων επιχειρήσεων, με μετρήσιμο στόχο τη σύνθεση των διαθέσιμων ανενεργών
υλικών και ανθρώπινων πόρων που οδηγούν σε νέες επενδύσεις. Επί
παραδείγματι, στην επιχειρηματικότητα της υψηλής κοινωνικής αποστολής, όπως
είναι η Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία, μπορεί να παρακινήσει νέους αγρότες
στην ανάπτυξη αγροτικής επιχειρηματικότητας και της ενίσχυσης μέσω αυτής της
απασχόλησης, αλλά και στην ανάπτυξη επιχειρηματικότητας διαδικτύου που είναι ο
προνομιακός χώρος της μεγάλης κοινότητας των οργανώσεων της Κοινωνίας
Πολιτών.
Η δημιουργία νέων παραγωγικών κοινωνικών επιχειρήσεων ασφαλώς θα
συμβάλλει στον εμπλουτισμό της σύνθεσης του τουριστικού προϊόντος με
όλες τις μορφές βιοτουρισμού, όπως τουρισμός κοινωνικής εμπειρίας,
αγροτουρισμός, οικοτουρισμός, πολιτιστικός, ιστορικός, θρησκευτικός,
γαστρονομικός τουρισμός, γεωτουρισμός.
Η ενίσχυση της δημιουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων (Κοιν.Σ.Επ.) θα γίνει
σύμφωνα με τα πρότυπα της Ε.Ε. για την προσέγγιση του Ευρωπαϊκού μέσου
όρου στην ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας συνολικά και κυρίως για την
ανάπτυξη του βιοτουρισμού στην ύπαιθρο, με τη συμβολή της Κοινωνικά
Υποστηριζόμενης Γεωργίας και των Κοινωνικών αγροκτημάτων. Αυτοί είναι
άλλωστε αναμφισβήτητα δύο τομείς που μπορούν να αναζωογονήσουν τις
αγροτικές περιοχές σε μια περίοδο κρίσης των μεγάλων αστικών κέντρων.
Μια καλή ιδέα είναι η ενίσχυση και δημιουργία Κοινωνικών επιχειρήσεων
πολιτιστικής και πράσινης επιχειρηματικότητας, ήπιων & εναλλακτικών
μορφών ενέργειας για την εξοικονόμηση πόρων από την κατανάλωση ενέργειας
π.χ αντλιοστάσια, πάρκα κτλ. με προγράμματα αναπτυξιακών συμπράξεων που
είναι σε θέση να αντλήσουν πόρους από άλλες χρηματοδοτικές πηγές και να
επιμερίσουν το κόστος σε κοινωνικές ομάδες που έχουν συμφέρον να επενδύσουν
σε ένα κοινό σκοπό. Με άλλα λόγια να αξιοποιηθούν πόροι με συνέργειες από
υπάρχουσες υποδομές στον τουρισμό όπως της εταιρείας προστασίας των Πρεσπών
κ.α.π.
Οι νέες επιχειρήσεις για να είναι βιώσιμες θα πρέπει να υιοθετήσουν καινοτομίες
από το εξωτερικό και ιδιαίτερα από την Ε.Ε. στο πεδίο της χρηματοοικονομικής
διευκόλυνσης των Κοιν.Σ.Επ. και άλλων κοινωνικών επιχειρήσεων για την
ανάληψη παραγωγικών πρωτοβουλιών που απαιτούν ευρύτερη οικονομική
συνεργασία και κεφάλαια επενδύσεων.
Για να εξασφαλίσουμε τη μακροχρόνια βιωσιμότητα θα πρέπει να γίνει πράξη η
ομογενοποιημένη στρατηγική ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στον τομέα του
βιοτουρισμού, ώστε με ελάχιστο λειτουργικό κόστος να προβάλει και να
διευκολύνει τον εκάστοτε επιχειρηματία για να προσεγγίσει τον τελικό
καταναλωτή, με στόχο να μετατρέψει τις ηλεκτρονικές επισκέψεις σε πραγματικές
αφίξεις επισκεπτών στην περιοχή.
20 Σπύρος Φρεμεντίτης, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (6/3/2011), Κίνητρα για συνεταιρισμούς νέου τύπου
κόντρα στην ανεργία
8. Τι λαμβάνουμε υπόψη κατά το σχεδιασμό;
8.1. Εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον
επιχειρηματικότητας στην περιοχή
Θεωρητική προσέγγιση
Το περιβάλλον αυτό διακρίνεται σε εσωτερικό και εξωτερικό και οι όροι αυτοί δεν
αφορούν παρά στις “εντός” ή “εκτός” επιρροές που δέχεται η οργανωτική
δομή(Σύμπραξη ή/και επιχείρηση) ή ένας κλάδος επιχειρηματικότητας.
Ως εξωτερικό περιβάλλον ορίζουμε κυρίως τους εξωτερικούς παράγοντες που τη
βιοτουριστική ανάπτυξη της περιοχής και αυτοί διακρίνονται σε: οικονομικούς –
πολιτικούς – κοινωνικούς – τεχνολογικούς – περιβαλλοντικούς –
νομικούς/νομοθετικούς.
Από την άλλη, τα στοιχεία της περιοχής που είναι διαθέσιμα για να
χρησιμοποιηθούν στην επίτευξη των στόχων του βιοτουρισμού, αποτελούν τους
υλικούς και άυλους πόρους που ανήκουν στο εσωτερικό περιβάλλον. 
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
21 Γιώργος Χρυσικός (2013), Ανάλυση των μεθόδων SWOT και PESTEL, ΚΕΜΕΛ- Κέντρο Εθελοντών
Μάνατζερ Ελλάδος
εξωτερικό περιβάλλον
οικονομικό – πολιτικό – κοινωνικό – τεχνολογικό – περιβαλλοντικό
– νομικό/νομοθετικό
εσωτερικό περιβάλλον
άυλοι πόροι
υλικοί πόροι
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Προκειμένου να γίνει κατανοητό το πλαίσιο ανάπτυξης του βιοτουρισμού στη
διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης είναι απαραίτητο να διεξαχθεί σχετική έρευνα
για να συγκεντρωθούν όλα τα σχετικά στοιχεία, να αναλυθούν και να βγουν
συμπεράσματα για τις κατάλληλες στρατηγικές επιλογές και τις τεχνικές που
ταιριάζουν περισσότερο σε κάθε περίπτωση.
Για την διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιούνται διάφορες πηγές για συλλογή
στοιχείων στην προσπάθεια μιας ενδελεχούς κατανόησης των τρεχουσών
συνθηκών στη διασυνοριακή περιοχή της Πρέσπας και της Κορυτσάς.
Η πρωτογενής έρευνα για την κατανόηση των εξωτερικών και εσωτερικών
παραγόντων του περιβάλλοντος επιχειρηματικότητας προϋποθέτει ένα καλά
προετοιμασμένο σχέδιο πεδίου, που βασίζεται σε μια προκαταρτική έρευνα για τη
συγκέντρωση των υφιστάμενων επιστημονικών αναφορών για την περιοχή
(συλλογή δευτερογενών στοιχείων). 
Τα αποτελέσματα της έρευνας παρουσιάζονται στην έρευνα «Βιοτουρισμός-
Καινοτόμες πρακτικές στο βιοτουρισμό», καθώς και στο «Σχέδιο μάρκετινγκ για
την προώθηση του κοινού βιοτουριστικού προϊόντος Ελλάδας-Αλβανίας».
8.2. Το ειδικό περιβάλλον του τουρισμού στην περιοχή
Θεωρητική προσέγγιση
Παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του προσφερόμενου
βιοτουριστικού προϊόντος στα πλαίσια του υφιστάμενου περιβάλλοντος και
εξετάζονται θέματα βιοτουριστικής ζήτησης και προσφοράς μέσα και από παράθεση
και ανάλυση σχετικών ποσοτικών δεδομένων.
Εξετάζονται οι επιπτώσεις του βιοτουρισμού στην τοπική ανάπτυξη,
δίνοντας μεταξύ άλλων έμφαση και στη διατομεακή διάσταση (σε σχέση με τον
πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα της οικονομίας).
Εξετάζονται τα πεδία όπου απαιτούνται αλλαγές προκειμένου να βελτιωθεί η
ανταγωνιστικότητα του βιοτουριστικού προορισμού.
Μέσα από την ανάλυση SWOT εξετάζονται τα δυνατά και αδύναμα σημεία της
περιοχής παρέμβασης, αλλά και οι ευκαιρίες και απειλές για την ανάπτυξη του
βιοτουρισμού. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Στην πρώτη φάση της έρευνας γίνεται συλλογή δευτερογενών δεδομένων από
επίσημες κυβερνητικές πηγές, στατιστικά στοιχεία και επίσημες ιστοσελίδες των
τοπικών φορέων τουρισμού, από τοπικές δημόσιες υπηρεσίες και ιστοσελίδες
τουριστικών πληροφοριών. Τα δευτερογενή δεδομένα αναδεικνύουν ποικίλες
βέλτιστες διεθνείς πρακτικές, οι οποίες καθορίζουν τις κατευθυντήριες γραμμές και
τα κριτήρια της βιώσιμης ανάπτυξης του βιοτουρισμού. Επιπλέον, επιστημονικές
εργασίες και άρθρα, καθώς και υφιστάμενοι χάρτες χρησιμοποιούνται κατά κόρον.
Το δεύτερο επίπεδο της έρευνας αφορά στη συλλογή πρωτογενών δεδομένων
και για τις δυο πλευρές της διασυνοριακής περιοχής Δήμου Πρεσπών-Περιφέρειας
Κορυτσάς. Για τη συλλογή αυτών των δεδομένων διεξάγεται εκτεταμένη έρευνα
22 Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής (2013)
23 Εργαστήριο τουριστικών ερευνών και μελετών Πανεπιστημίου Αιγαίου (2010), Η σημασία του
τουρισμού για την ελληνική οικονομία / κοινωνία & προτάσεις πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη
πεδίου, αλλά περιλαμβάνει και μια ευρεία συλλογή από φωτογραφικό υλικό και
βίντεο, με σκοπό να συγκεντρωθούν όλα τα απαραίτητα στοιχεία για τους
πολιτιστικούς και φυσικούς πόρους της περιοχής, καθώς και για τις τουριστικές
υποδομές. Επιπλέον, πρέπει να γίνουν ορισμένες (αναλόγως με το μέγεθος του
εξεταζόμενου πληθυσμού) συνεντεύξεις με χρήση ερωτηματολογίου σε τοπικούς
επιχειρηματίες του αγροτουριστικού και του τουριστικού τομέα.
Τα δεδομένα, που συγκεντρώνονται από την πρωτογενή και τη δευτερογενή
έρευνα, αναλύονται και οργανώνονται σε ειδικές βάσεις δεδομένων σχετικά με τη
φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής υπό μελέτη, ενώ προσθέτονται
νέοι τομείς για τις τουριστικές δραστηριότητες και τις τουριστικές υποδομές του
τόπου. Μέσω αυτών των βάσεων δεδομένων, ορίζονται τα σημεία ενδιαφέροντος
του βιοτουρισμού και διαμορφώνεται ένας βιοτουριστικός χάρτης του
διασυνοριακού χώρου. Μέσω της ανάλυσης όλων των πληροφοριών,
αναγνωρίζονται οι καλύτερες περιπτωσιολογικές μελέτες. Η σύνθεση των
αποτελεσμάτων της ανάλυσης δεδομένων αναδεικνύει εντέλει τα συγκριτικά
πλεονεκτήματα της διασυνοριακής περιοχής. Mέσω της εκτεταμένης εμπειρίας
του επιστημονικού επιτελείου του προγράμματος σχηματίζεται η βιοτουριστική
στρατηγική για την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της περιοχής,
καθορίζοντας τις προτεραιότητες και τις προκλήσεις που πρέπει να
αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο της τρέχουσας οικονομικής, περιβαλλοντικής και
ηθικής κρίσης, όπως παρουσιάζονται στην έρευνα «Βιοτουρισμός-Καινοτόμες
πρακτικές στο βιοτουρισμό», στο εγχειρίδιο «Σύνθεσης & ανάπτυξης κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών-Περιφέρειας
Κορυτσάς», καθώς και στα αντίστοιχα κεφάλαια του «Σχεδίου μάρκετινγκ για την
προώθηση του κοινού βιοτουριστικού προϊόντος Ελλάδας-Αλβανίας». 
8.2.1 Η σύνδεση με τον πρωτογενή τομέα
Θεωρητική προσέγγιση
Επιδιώκεται η αναβάθμιση των αγροτικών δραστηριοτήτων με τη στήριξη
μεθόδων παραγωγής που αποσκοπούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στη
διατήρηση της φυσιογνωμίας του τοπίου. Προωθείται και ενισχύεται η παραγωγή
προϊόντων ποιότητας.
Ζητούμενο είναι η διαμόρφωση αναγνωρίσιμης βιοτουριστικής ταυτότητας
που θα στηρίζεται κυρίως στους αναγνωρισμένους πολιτιστικούς και φυσικούς
πόρους.
Καθορίζονται αγροτικές ενιαίες εκτάσεις οι οποίες χρήζουν άμεσης προστασίας και
διαμορφώνονται σε θεματικά πάρκα. Σκοπός τους είναι η διατήρηση ή/και
αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας και η παροχή στο κοινό δυνατοτήτων
24 Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής (2013)
ήπιας αναψυχής, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και φυσιολατρικών
δραστηριοτήτων. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Προκειμένου να επιτευχθεί η σύνδεση του ειδικού περιβάλλοντος του
βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών – Περιφέρειας Κορυτσάς
με τα παραγωγικά διαθέσιμα και τις δυνατότητες ανάπτυξης του
πρωτογενούς τομέα, χρειάζεται με τη βοήθεια της παραπάνω έρευνας να
εντοπιστούν όλοι οι αναξιοποίητοι υλικοί και ανθρώπινοι πόροι και όλες οι
προοπτικές ανάπτυξης του τομέα αυτού. Στόχος είναι να εντοπιστούν, για
παράδειγμα, καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ως τώρα δεν εκμεταλλεύονται για το
κοινό όφελος και που μπορούν να αξιοποιηθούν ως επισκέψιμα κοινωνικά
αγροκτήματα.
8.3. Διαμόρφωση του Στρατηγικού Σχεδίου
8.3.1. Πώς επιλέγουμε την κατάλληλη αναπτυξιακή στρατηγική;
Θεωρητική προσέγγιση
Για την επιλογή της κατάλληλης στρατηγικής χρειάζεται να γίνει στρατηγική
ανάλυση με όλες τις τεχνικές της (π.χ. αξιολόγηση της παρούσας κατάστασης) και
όλες τις μεταβλητές που περιλαμβάνει αυτή. Προκειμένου να καθορίσει τον τρόπο
με τον οποίο θα επιτύχει ο φορέας ή η Σύμπραξη την ανάπτυξη του βιοτουρισμού
πρέπει να γνωρίζει ακριβώς ποια είναι η θέση του συγκεκριμένου προορισμού σε
σχέση με ανταγωνιστικούς, αλλά και ποιοι είναι οι διαθέσιμοι πόροι. Τότε
προσδιορίζει πού θέλει να πάει και πώς θα φτάσει εκεί.
Απαντώντας σε τρεις βασικές ερωτήσεις:
1. Τι θέλει να προσφέρει;
2. Σε ποιον το προσφέρει;
3. Πώς μπορεί να υπερέχει σε σχέση με άλλους τουριστικούς προορισμούς;
γίνεται εύκολα αντιληπτό το πλαίσιο στρατηγικής βιοτουριστικής ανάπτυξης της
περιοχής.
Μία μήτρα που συνδυάζει την ανταγωνιστική θέση της περιοχής με το ρυθμό
ανάπτυξης της αγοράς είναι ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο. 26
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών-Περιφέρειας Κορυτσάς αποτελεί
μια αγροτική κατά βάση περιοχή, με ορεινές, ημιορεινές και πεδινές εκτάσεις
γης και δυο λίμνες, τη Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα, που υποστηρίζει σπάνια είδη
χλωρίδας και πανίδας.
Ας απαντήσουμε λοιπόν σε ένα-ένα τα ανωτέρω ερωτήματα, όπως παρουσιάζονται
στη θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος.
 Στο πρώτο ερώτημα: τι θέλουμε να προσφέρει η περιοχή;
Θέλουμε να προσφέρει την κοινωνική εμπειρία στον επισκέπτη που συνθέτει το
σύνολο της ζωής του τόπου και των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο
πλαίσιο του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος της περιοχής. Λόγω του
διασυνοριακού χαρακτήρα της περιοχής παρέμβασης, θέλουμε να συνθέσουμε και
να αναπτύξουμε ένα κοινό βιοτουριστικό προϊόν, αναδεικνύοντας όλα τα φυσικά,
παραγωγικά και πολιτιστικά διαθέσιμα και των δυο χωρών (Ελλάδας-Αλβανίας) με
έμφαση στα κοινά χαρακτηριστικά, αλλά και με σεβασμό στις ιδιαιτερότητες κάθε
περιοχής.
Αναλυτική περιγραφή γίνεται στο ειδικό εγχειρίδιο «Σύνθεσης & ανάπτυξης κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών-Περιφέρειας
Κορυτσάς».
 Σχετικά με το δεύτερο ερώτημα: σε ποιον το προσφέρει;
Η απάντηση εδώ είναι: σε ανθρώπους εντός και εκτός συνόρων, που δεν
επιλέγουν έναν προορισμό μόνο με βάση τις παρεχόμενες τουριστικές υπηρεσίες,
αλλά επηρεάζονται και από το ευρύτερο κλίμα, αξιολογούν για παράδειγμα, την
καθημερινότητα των ανθρώπων που ζουν εκεί. Επιζητούν να υποδυθούν έναν
κοινωνικό ρόλο όμοιο με τους ντόπιους, ως μέσο απόδρασης από το σύγχρονο
τρόπο ζωής σε πιο απλούς ρυθμούς, συμμετέχοντας στις δραστηριότητες του
τόπου που τους φιλοξενεί. Επιλέγουν έναν τουριστικό προορισμό ο οποίος θα
τους δώσει τη δυνατότητα να βιώσουν την αυθεντικότητα ενός διαφορετικού
τρόπου ζωής που τους ικανοποιεί τη βαθύτερή τους ανάγκη για γνήσιες βιωματικές
εμπειρίες. Προτιμούν τα φυσικά, υγιεινά και αυθεντικά αγροτουριστικά προϊόντα,
ενώ αποφεύγουν το μαζικό, βιομηχανοποιημένο τουρισμό, το τουριστικό μπούγιο
και το συνωστισμό στα τουριστικά θέρετρα.
Αναλυτικά το προφίλ του κοινού-στόχου παρουσιάζεται στο σχετικό κεφάλαιο του
«Σχεδίου μάρκετινγκ για την προώθηση του κοινού βιοτουριστικού προϊόντος
Ελλάδας-Αλβανίας».
 Τελευταίο ερώτημα: πώς μπορούμε να υπερέχουμε σε σχέση με
άλλους τουριστικούς προορισμούς;
Η απάντηση που δίνουμε είναι: υιοθετώντας καινοτόμους θεσμούς και πρακτικές
για τη σύνθεση και ανάπτυξη του κοινού διασυνοριακού βιοτουριστικού προϊόντος,
όπως αναλυτικά παρουσιάζονται στο παρόν τεχνικό εγχειρίδιο, καθώς και στα
υπόλοιπα εγχειρίδια/μελέτες του ευρωπαϊκού προγράμματος.
8.3.2. Οι αρχές του στρατηγικού προγραμματισμού
Θεωρητική προσέγγιση
Ο Στρατηγικός Προγραμματισμός αποτελεί καίρια φάση της συνολικής διαδικασίας
ανάπτυξης του βιοτουρισμού. Είναι η διατύπωση του τι αποφασίζεται να γίνει,
γιατί, πώς και με τι προτεραιότητες.
Επιχειρεί να απαντήσει σε ένα θεμελιώδες ερώτημα: Με ποια αλληλουχία δράσεων
θα φτάσουμε εκεί που θέλουμε να βρισκόμαστε σε ένα χρόνο από σήμερα, δύο
χρόνια από σήμερα, τρία χρόνια από σήμερα κοκ.;
Ο Στρατηγικός Προγραμματισμός προσδιορίζει τις στρατηγικές επιδιώξεις,
διαμορφώνει τους απορρέοντες από αυτές στρατηγικούς στόχους, συνακόλουθα
καθορίζει άξονες προτεραιότητας και προδιαγράφει τις εμπεριεχόμενες σε αυτούς
κατηγορίες δράσεων που θα προωθούνται από τη Σύμπραξη του βιοτουρισμού για
την επιτέλεση του ρόλου και της αποστολής της. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Προς το παρόν, οι εταίροι του έργου «Καινοτόμες πρακτικές στο Βιοτουρισμό» του
Ευρωπαϊκού προγράμματος εδαφικής συνεργασίας IPA – Διασυνοριακό Πρόγραμμα
«Ελλάδα – Αλβανία» 2007-2013 έχουν αρχίσει να υλοποιούν τις δράσεις τους
όπως καθορίζονται στο «Overall contract», το «Application form» και το
«Overall partnership agreement».
Μετά τη σύσταση της Σύμπραξης για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη
διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης, θα γίνει αναλυτικός στρατηγικός
προγραμματισμός, ο οποίος θα βασιστεί στις αναλύσεις όλων των ειδικών
εγχειριδίων και μελετών για τη σύνθεση του κοινού βιοτουριστικού
προϊόντος, τις τεχνικές και τα εργαλεία ανάπτυξης και προβολής-
προώθησής του.
8.3.3. Η μεθοδολογία κατάρτισης του προγραμματισμού
Θεωρητική προσέγγιση
Για την κατάρτιση του προγραμματισμού ακολουθούνται τα εξής βήματα 28 :
1. Ορισμός του ζητήματος, που εν προκειμένω είναι η ανάπτυξη του
βιοτουρισμού
2. Αναζήτηση των βασικών αιτιών για την υφιστάμενη προβληματική κατάσταση
3. Διερεύνηση των αλληλεξαρτήσεων με άλλους τομείς δραστηριοτήτων
4. Αναζήτηση εναλλακτικών και εφικτών λύσεων
5. Συγκριτική αξιολόγηση των λύσεων
6. Απόρριψη εμφανώς μειονεκτούντων λύσεων
7. Επιλογή της καλύτερης λύσης
8. Κριτική επανεξέταση των αρχικών παραδοχών και της λογικής των
συλλογισμών.
9. Καθορισμός της διαδικασίας ελέγχου της αποτελεσματικότητας της λύσης
10. Στρατηγικός Προγραμματισμός: τι, γιατί, πώς και με τι προτεραιότητες
11. Χρονικός Προγραμματισμός: πότε, πόση διάρκεια, με τι σειρά.
12. Οργανωτικός Προγραμματισμός: πού, ποιος, με τι ευθύνες, δικαιοδοσίες, με
ποια παραγωγικά μέσα.
13. Λειτουργικός Προγραμματισμός: πώς, πού, πότε και από ποιον θα ελέγχονται
τα αποτελέσματα.
14. Συγκυριακός (“ενδεχομενικός”) Προγραμματισμός: αν συμβεί αυτό τότε τι
κάνουμε.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης πρέπει
να ακολουθηθούν τα επόμενα βήματα, όπως παρουσιάζονται στο
χρονοδιάγραμμα του έργου «Καινοτόμες πρακτικές στο Βιοτουρισμό»:
Όλες αυτές οι ενέργειες αποτελούν το προπαρασκευαστικό στάδιο για την
ανάπτυξη του βιοτουρισμού. Η Σύμπραξη μεταξύ των εταίρων του έργου και
άλλων φορέων, που θα δημιουργηθεί στα πλαίσια της δράσης 6-ανάπτυξη του
κοινού τουριστικού προϊόντος (organization and setting up touristic product),
 χρησιμοποιώντας όλη την υποδομή και τα εργαλεία που θα αναπτυχθούν
στα πλαίσια του προγράμματος και κυρίως
 το portal,
 το ενημερωτικό/εκπαιδευτικό υλικό και
 τα εγχειρίδια/μελέτες
 και αξιοποιώντας όλους τους διαθέσιμους και ανενεργούς πόρους της
περιοχής,
θα καθορίσει όλες τις απαραίτητες ενέργειες και θα κάνει το δικό της
προγραμματισμό για τη βιώσιμη ανάπτυξη της διασυνοριακής περιοχής
παρέμβασης.
8.3.4 Επιλογή αναπτυξιακού προτύπου: Πρότυπο της
Ολοκληρωμένης Τοπικής Ανάπτυξης, που ταυτίζεται με τον «από τη
βάση» προγραμματισμό
Θεωρητική προσέγγιση
Περισσότερο από ποτέ άλλοτε είναι ιδιαίτερα σημαντική η επιλογή αναπτυξιακών
στρατηγικών, οι οποίες θα στηρίζονται στη φιλοσοφία της Ολοκληρωμένης
Ανάπτυξης Περιοχής, αποκαλούμενη ως Integrated Area Development (IAD). Η
λογική της νέας αυτής πολιτικής ‘‘Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχής’’ βασίζεται
στην αναθεώρηση των εναλλακτικών αναπτυξιακών προσεγγίσεων και στην
ολοκλήρωση των νέων εναλλακτικών στρατηγικών εντός του πλαισίου της IAD,
όπου παράγοντες όπως η κοινωνική καινοτομία και το κοινωνικό κεφάλαιο,
αποτελούν τις θεμελιώδεις αρχές του νέου μοντέλου ανάπτυξης. 29
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Το προτεινόμενο μοντέλο αναφέρεται στο σύνολο της βιωματικής κοινωνικής
εμπειρίας και συνδέεται με την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας, που είναι
ένας ξεχωριστός όρος και οικονομικό σύστημα.
Ο στρατηγικός σχεδιασμός βασίζεται σε δυο καινοτομίες: στην εισαγωγή της
κοινωνικής οικονομίας και του κοινωνικού μάρκετινγκ. Ο σχεδιασμός του έργου
δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνει με αποσπασματικές ενέργειες προώθησης μιας
αγροτικής περιοχής ή απλά αναδεικνύοντας μόνον τα συγκριτικά πλεονεκτήματα
της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς ή ακόμη διαμορφώνοντας ένα
τυποποιημένο σχέδιο μάρκετινγκ.
Μια τέτοια προσέγγιση θα είχε μικρή προστιθέμενη αξία, γιατί τέτοιες ενέργειες
έχουν ξαναγίνει σε διάφορες αγροτικές περιοχές, όπως και στην περιοχή των
Πρεσπών και η ισχύς τους ήταν μια παροδική αναλαμπή κινητικότητας των
τοπικών παραγόντων.
Δεν έδωσαν όραμα και πνοή ανασυγκρότησης την οποία έχει ανάγκη κάθε
παραμεθόριος περιοχή για να αξιοποιήσει με νέα θεσμικά και οργανωτικά εργαλεία
τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα.
Ο στρατηγικός σχεδιασμός βιοτουρισμού αποβλέπει στη συνολική ανασύνθεση
του τουριστικού προϊόντος ώστε να ανασυγκροτηθεί και να ενισχυθεί το
επιχειρηματικό περιβάλλον και το επιχειρηματικό υποκείμενο της περιοχής ώστε να
αξιοποιηθούν καλύτερα τα φυσικά και πολιτιστικά της διαθέσιμα και το κυριότερο η
μερική απασχόληση των ανθρώπινων πόρων.
Το ζητούμενο της παρέμβασης είναι ακριβώς η ολοκληρωμένη αξιοποίηση των
διαθέσιμων πόρων και κυρίως του ανθρώπινου δυναμικού.
Ο βιοτουριστικός σχεδιασμός έχει ως αντικείμενο τη διάγνωση προβλημάτων,
αναγκών και δυνατοτήτων, την πρόβλεψη μελλοντικών τάσεων και εξελίξεων και
τη ρύθμιση ή και διόρθωση παραμέτρων που συνθέτουν ή επηρεάζουν το
αναπτυξιακό περιβάλλον έχοντας ως επιδίωξη τις αλλαγές εκείνες, που προάγουν ή
μεγιστοποιούν τα οφέλη (οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά) της
αναπτυξιακής διαδικασίας. 
8.3.5. Κατάρτιση νέας στρατηγικής
Θεωρητική προσέγγιση
Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η δυνατότητα εφαρμογής των νέων
εναλλακτικών αναπτυξιακών προσεγγίσεων, έτσι όπως αναπτύσσονται μέσα
από τις προτάσεις της ολοκληρωμένης ανάπτυξης περιοχής (Integrated Area
Development) και τη θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίου στις αγροτικές – ορεινές
κυρίως περιοχές. Ιδιαίτερα σημαντική, επίσης, είναι και η μελέτη των πιέσεων που
ασκούνται στον αγροτικό χώρο από τις αστικές περιοχές διαμορφώνοντας ένα
σύνθετο αναπτυξιακό «σύμπλεγμα» κοινωνικό-οικονομικών αλληλεπιδράσεων
και αλληλεξαρτήσεων που επηρεάζει την αναπτυξιακή πορεία αμφοτέρων των
περιοχών.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η προτεινόμενη νέα στρατηγική συμβαδίζει με τις αρχές της Κοινωνικής
Οικονομίας και διαπνέεται από τις αξίες του βιοτουρισμού. Με την άμεση
ενεργοποίηση όλων των εμπλεκόμενων στη διαδικασία της τοπικής ανάπτυξης –
οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών, Τοπική Αυτοδιοίκηση, επιχειρηματίες και
τοπική κοινωνία – στο πλαίσιο ενός μακροχρόνιου σχεδιασμού θα δημιουργηθούν
ευνοϊκές συνθήκες για τη διατηρήσιμη οικονομική ανάπτυξη σε τοπικό και
διασυνοριακό επίπεδο Ελλάδας – Αλβανίας, ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα την
κοινωνική συνοχή.
8.3.5.1. Καθορισμός της αποστολής της Σύμπραξης
Θεωρητική προσέγγιση
Καθορίζει τους θεμελιώδεις σκοπούς ενός οργανισμού ή μιας επιχείρησης,
περιγράφοντας συνοπτικά γιατί υπάρχει και τι κάνει για να επιτύχει το όραμά της.
Μερικές φορές χρησιμοποιείται για να ορίσει μια «εικόνα» της οργάνωσης στο
μέλλον.
Μια δήλωση της αποστολής παρέχει λεπτομέρειες για το τι γίνεται. Η δήλωση
αποστολής καθοδηγεί τις δράσεις του οργανισμού, διευκρινίζει το γενικό του
στόχο, παρέχει ένα μονοπάτι και καθοδηγεί στη λήψη αποφάσεων. Παρέχει "το
πλαίσιο ή τον πίνακα περιεχομένων εντός του οποίου μορφοποιούνται οι
στρατηγικές της εταιρείας".
Η δήλωση της αποστολής αποτελείται από 3 βασικές συνιστώσες 31 :
 Αγορά: ποίος είναι ο επισκέπτης – στόχος της περιοχής;
 Συμβολή: τι βιοτουριστικά προϊόντα ή υπηρεσίες παρέχονται σε αυτόν τον
πελάτη;
 Διάκριση: τι είναι αυτό που κάνει την περιοχή μοναδική, έτσι ώστε να την
επιλέξει ο επισκέπτης;
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Με τη σύσταση της Σύμπραξης τίθενται οι βάσεις για να δημιουργηθούν οι
συνθήκες ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος συνεργατισμού και ανάληψης κοινών
θεσμικών πρωτοβουλιών για την ανάπτυξη της κοινωνικής και τοπικής
επιχειρηματικότητας στον τομέα του βιοτουρισμού και της πρωτογενούς
παραγωγής.
8.3.5.2. Καθορισμός στρατηγικών στόχων
Θεωρητική προσέγγιση
Ο καθορισμός των στρατηγικών στόχων κατά την εκπόνηση του στρατηγικού
σχεδίου πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο που να μετασχηματίζεται εύκολα σε
σχέδια δράσης. Τα περισσότερα στρατηγικά σχέδια προσδιορίζουν υψηλού
επίπεδου πρωτοβουλίες και επιτεύξιμους στόχους, αλλά δεν αναλύονται σε
καθημερινές ενέργειες και καθήκοντα που θα απαιτηθούν για την επίτευξη του
σχεδίου.
Η Σύμπραξη πρέπει να συντονίσει τους στόχους έτσι ώστε να μην έρχονται σε
σύγκρουση μεταξύ τους. Οι στόχοι ενός φορέα θα πρέπει να πλέκονται συμβατά με
αυτές των άλλων φορέων της Σύμπραξης. 32
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Οι στρατηγικοί στόχοι του παρόντος σχεδιασμού για την ανάπτυξη του
βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης συνοψίζονται στα εξής:
1. Σύνθεση και ανάπτυξη κοινού βιοτουριστικού προϊόντος στη διασυνοριακή
περιοχή Ελλάδας-Αλβανίας
2. Διαμόρφωση του πλαισίου υποστήριξης και ανάπτυξης της τοπικής και
κοινωνικής επιχειρηματικότητας στους τομείς του βιοτουρισμού και της
πρωτογενούς παραγωγής
3. Εξασφάλιση χρηματοδοτικής υποστήριξης και πόρων για την περαιτέρω
ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή
4. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας για τα οφέλη που
προκύπτουν από τη βιοτουριστική ανάπτυξη της περιοχής
5. Ανάπτυξη δράσεων διακρατικού χαρακτήρα για την ανταλλαγή
τεχνογνωσίας και την καλύτερη αξιοποίηση της εμπειρίας άλλων κρατών.
8.3.5.3. Διαμόρφωση της στρατηγικής
Θεωρητική προσέγγιση
Η στρατηγική δεν είναι ένας σχεδιασμός με την έννοια της εφαρμογής ενός
καταλόγου ενεργειών αλλά μάλλον απαιτεί κατάλληλη και ταχεία ανταπόκριση
σε μεταβαλλόμενες συνθήκες. Οι σχεδιασμοί φέρνουν αποτελέσματα σε ένα
ελεγχόμενο αλλά ανταγωνιστικό περιβάλλον και αντιμαχόμενοι σχεδιασμοί
συγκρούονται δημιουργώντας συνθήκες τις οποίες κανείς δεν είχε σχεδιάσει. 33
Ο τουρισμός θα πρέπει να αλλάξει μοντέλο ανάπτυξης και προώθησης και να
παρθούν κρίσιμες στρατηγικές αποφάσεις οι οποίες θα έχουν ως αποτέλεσμα
την ανάπτυξη τουρισμού βιωματικής εμπειρίας. Η εφαρμογή στρατηγικών
αποφάσεων προϋποθέτει μεταξύ άλλων και την προώθηση και εφαρμογή
εναλλακτικών στρατηγικών βιοτουριστικής ανάπτυξης. Οι προτεινόμενες
εναλλακτικές στρατηγικές θα πρέπει να συμφωνούν, να εξειδικεύουν και να
ολοκληρώνουν τους βασικούς στρατηγικούς στόχους του συνολικού σχεδιασμού
«Καινοτόμες πρακτικές στο Βιοτουρισμό» και να έχουν μακροχρόνιο ορίζοντα.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
H στρατηγική αποτελεί τη δέσμευση των φορέων ανάπτυξης του βιοτουρισμού
για τις δράσεις που επιβάλλεται να αναπτύξουν σε βραχυχρόνιο, αλλά και
μακροχρόνιο ορίζοντα για να πετύχουν στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τους
στρατηγικούς στόχους τους για βιώσιμη ανάπτυξη του τουριστικού τομέα στη
διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών – Περιφέρειας Κορυτσάς. Ουσιαστικά, η
στρατηγική αποσκοπεί στην προώθηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης και
διεύρυνσης της τουριστικής οικονομίας με γνώμονα την κοινωνική
επιχειρηματικότητα σε όλους τους τομείς του βιοτουρισμού.
Η στρατηγική αναμένεται να επιτευχθεί κυρίως μέσα από τη διείσδυση και
καθιέρωση της διασυνοριακής περιοχής παρέμβασης σε στοχευμένες τουριστικές
αγορές, την υλοποίηση έργων βιοτουριστικής υποδομής, όπως και τη βελτίωση της
βιοτουριστικής εμπειρίας. Στο σύνολό της, η στρατηγική αποτελεί ένα
ολοκληρωμένο πόνημα, το οποίο υιοθετώντας κριτική προσέγγιση και
προσφέροντας τεκμηριωμένες προτάσεις προβαίνει με σαφήνεια και
επιστημονικότητα στην ανάλυση της βιοτουριστικής προσφοράς (προϊόντος) και
της ζήτησης (αγοράς) και, ακολούθως, εστιάζει στον εντοπισμό και ανάπτυξη των
στοχευμένων στρατηγικών κατευθύνσεων που θα ακολουθηθούν. Η διαδικασία
που ακολουθείται διασφαλίζει την επιλογή των πλέον βιώσιμων στρατηγικών
κατευθύνσεων για την ολοκληρωμένη τοπική ανάπτυξη της διασυνοριακής
περιοχής παρέμβασης.
Η στρατηγική που επιλέγεται πρωτίστως διαπνέεται από το στρατηγικό όραμα,
όπως έχει παρουσιαστεί σε προηγούμενη ενότητα, καθώς και την απαίτηση της
τοπικής κοινωνίας για τη διασφάλιση της μελλοντικής βιοτουριστικής ανάπτυξης
στο πλαίσιο των αρχών της αειφορίας. Οι φορείς υλοποίησης της στρατηγικής θα
πρέπει να αξιοποιήσουν με σεβασμό και κοινωνική ευθύνη το φυσικό και το
ανθρωπογενές περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα να προσφέρουν αναγκαίες ωφέλειες
στην εθνική οικονομία και εν γένει στο κοινωνικό σύνολο μέσω των θεσμών της
κοινωνικής οικονομίας και τις εφαρμογές της στον τομέα του βιοτουρισμού.
Μακροπρόθεσμα, η αξιοποίηση της παρούσας στρατηγικής βιοτουρισμού
αναμένεται να προσδώσει νέα δυναμική ανάπτυξης και αναβάθμισης της
ποιότητας ζωής όλων των κατοίκων της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας-
Αλβανίας και να αποτελέσει βασική αναπτυξιακή παρακαταθήκη για τις
μελλοντικές γενεές.
8.3.6. Λήψη στρατηγικών αποφάσεων
Θεωρητική προσέγγιση
Η λήψη αποφάσεων αποτελεί μια διανοητική διεργασία η οποία προηγείται της
δράσης για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στην περιοχή παρέμβασης.
Καθορίζει ορθολογικά πώς το άτομο ή η ομάδα πρέπει να λαμβάνει αποφάσεις.
Χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας είναι η αναλυτική και γραμμική σκέψη.
α) Η εξεύρεση ευκαιριών (διαφορά υπάρχουσας-επιθυμητής κατάστασης),
β) Η εξεύρεση πιθανών τρόπων δράσης (εναλλακτικές),
γ) Η επιλογή μεταξύ τρόπων δράσης (απόφαση).
Τα πέντε βασικά βήματα για τη λήψη αποφάσεων συνοψίζονται στα εξής:
1. Διαπίστωση τον προβλήματος που μπορεί να μετατραπεί σε ευκαιρία για τη
βιώσιμη ανάπτυξη του τόπου
2. Ορισμός του προβλήματος: σαφής διατύπωση των αιτιών, στόχων και
περιορισμών που συνδέονται με το πρόβλημα και τη λύση του
3. Ανάπτυξη /εξεύρεση εναλλακτικών λύσεων
4. Αξιολόγηση εναλλακτικών λύσεων
5. Επιλογή της άριστης ή ικανοποιητικής λύσης. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις αρχές, η Σύμπραξη που πρόκειται να δημιουργηθεί
για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού θα πρέπει να λάβει αποφάσεις ώστε να
διασφαλιστεί τόσο η συνολική ποιότητα του περιεχομένου της στρατηγικής όσο και
η επάρκεια και αποδοτικότητα των επιμέρους δράσεων που προτείνονται.
Η βέλτιστη και πλέον βιώσιμη υλοποίηση της στρατηγικής προνοεί τη δημιουργία
κατάλληλου μηχανισμού υλοποίησης στον οποίο για κάθε δράση προβλέπεται θέση
υπεύθυνου έργου (project manager) και καθορίζονται διακριτοί ρόλοι και ευθύνες
των εμπλεκόμενων φορέων με στόχο το κάθε μέρος να αναλάβει το μερίδιο
ευθύνης που του αναλογεί.
Προκειμένου να στεφθεί με επιτυχία η κοινή προσπάθεια για πραγματοποίηση των
στρατηγικών στόχων, κατευθύνσεων και προγραμματισμένων δράσεων της
Σύμπραξης, θα πρέπει οι συμβαλλόμενοι φορείς να λάβουν συγκεκριμένες
αποφάσεις αναφορικά με τις παραμέτρους της βιοτουριστικής ανάπτυξης
που είναι:
 η προάσπιση και η ανάδειξη των αξιών και του τρόπου ζωής των κατοίκων
τόσο του Δήμου Πρεσπών όσο και της Περιφέρειας Κορυτσάς
 η δυναμική ανάδειξη της φυσικής, παραγωγικής και πολιτιστικής
κληρονομιάς και της σύγχρονης ελληνικής και αλβανικής δημιουργικότητας
 ο σεβασμός και η ορθολογική αξιοποίηση των φυσικών πόρων της
διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας-Αλβανίας
 η προβολή αυθεντικών εμπειριών για τους επισκέπτες
 η ανάπτυξη της εξωστρέφειας των βιοτουριστικών επιχειρήσεων
 η παροχή υψηλών υπηρεσιών ποιότητας
 η ισόρροπη διασυνοριακή ανάπτυξη και η δίκαιη κατανομή του πλούτου.
Ορισμός προβλήματος
Επιλογή της πιο
κατάλληλης λύσης
9. Σύνθεση και αξιοποίηση των
‘‘κατακερματισμένων’’ πόρων
9.1. Η Κοινωνική Οικονομία ως θεσμός
Θεωρητική προσέγγιση
Η κοινωνική οικονομία είναι το μόνο ανάχωμα στην κρίση της οικονομίας της
αγοράς σε παγκόσμιο επίπεδο. Παρατηρήθηκε και καταγράφηκε ότι σε περιόδους
οικονομικής κρίσης οι κοινωνίες που είχαν αρκετές δομές της κοινωνικής
οικονομίας ήταν πιο ανθεκτικές και αντιμετώπισαν την οικονομική κρίση με
μικρότερα προβλήματα. Η κοινωνική οικονομία ως αλληλέγγυα οικονομία,
είναι ένας διαφορετικός τρόπος οικονομικής δραστηριότητας για όλους τους
πολίτες πέρα από την εκχρηματισμένη ανταγωνιστική οικονομία της αγοράς,
υπερβαίνοντας το κοινωνικό και οικονομικό αποκλεισμό των κοινωνικά αδυνάτων
και τις αντινομίες του κράτους και της αγοράς. Το κύριο συγκριτικό
πλεονέκτημα της κοινωνικής οικονομίας είναι το μειωμένο εκχρηματισμένο
κόστος συναλλαγών. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Οι εφαρμογές της Κοινωνικής Οικονομίας στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
αφορούν στο σύνολο των οικονομικών, επιχειρηματικών, παραγωγικών και
κοινωνικών δραστηριοτήτων, οι οποίες αναλαμβάνονται από νομικά πρόσωπα ή
ενώσεις προσώπων, των οποίων ο καταστατικός σκοπός είναι η επιδίωξη του
συλλογικού οφέλους και η εξυπηρέτηση γενικότερων κοινωνικών συμφερόντων.
Συνεπώς, η Κοινωνική Οικονομία αποτελεί αποτελεσματική στρατηγική
επιλογή για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή
παρέμβασης.
Με τον ν. 4019/2011 (ΦΕΚ Α΄216) στην Ελλάδα θεσπίστηκε νέα νομική μορφή,
η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση (Κοιν.Σ.Επ.) ως φορέας της
Κοινωνικής Οικονομίας. Σκοπός της είναι η προώθηση των δράσεων
συλλογικότητας και η προστασία των συλλογικών αγαθών μέσω αναπτυξιακών,
οικονομικών και κοινωνικών πρωτοβουλιών τοπικού, περιφερειακού ή ευρύτερου
χαρακτήρα. Ως τέτοιες δράσεις νοούνται ιδίως οι πολιτιστικές, οι περιβαλλοντικές,
οι οικολογικές δραστηριότητες, η αξιοποίηση και ανάδειξη τοπικών προϊόντων και
η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών, που αποτελούν τομείς της βιοτουριστικής
επιχειρηματικότητας.
Ως τώρα φορέας προώθησης των θεσμών της Κοινωνικής Οικονομίας στην
ελληνική περιοχή παρέμβασης είναι το Παρατηρητήριο Κοινωνικής Σύμπραξης
Δυτικής Μακεδονίας που ιδρύθηκε στις 12/5/2013 από μη κερδοσκοπικούς
φορείς και συγκεκριμένα:
 την ΑΜΚΕ «Πολιτιστικό Τρίγωνο Πρεσπών»
 την ΑΜΚΕ «Αρκτούρος»
 το Αστικό μη Κερδοσκοπικό Σωματείο «Όμιλος Ενεργών Νέων Φλώρινας»
 το Τοπικό Συμβούλιο Νέων Φλώρινας
 την Εταιρία Περιβάλλοντος Δυτικής Μακεδονίας
 την ΑΜΚΕ «Εθελοντική Εργασία Καστοριάς»
 την Ελληνική Καταναλωτική Οργάνωση Φλώρινας
 το Σύνδεσμο Γυναικείων Επιχειρήσεων Δυτικής Μακεδονίας.
Με τη σύσταση της Σύμπραξης για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη
διασυνοριακή περιοχή Ελλάδας-Αλβανίας, της οποίας ιδρυτικό μέλος πρόκειται να
είναι και το Παρατηρητήριο Δυτικής Μακεδονίας, αναμένεται να δοθεί μια νέα
διάσταση στην ανάπτυξη της Κοινωνικής Οικονομίας της διασυνοριακής περιοχής
Ελλάδας-Αλβανίας, προς όφελος της τοπικής κοινωνίας και του περιβάλλοντος και
των δύο πλευρών.
9.2. Κοινωνική επιχειρηματικότητα
Θεωρητική προσέγγιση
Η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση (Κοιν.Σ.Επ.) είναι η επιχείρηση εκείνη, η
οποία διοικείται ισότιμα από τα μέλη της και η λειτουργία της βασίζεται στην
επιδίωξη συλλογικού οφέλους, ενώ το κέρδος της προκύπτει από δράσεις που
εξυπηρετούν αποκλειστικά το κοινωνικό συμφέρον.
Ο ρόλος της είναι διττός. Δεν δημιουργεί μόνο θέσεις εργασίας και καταπολεμά
την ανεργία, αλλά ενισχύει και την κοινωνική συνοχή. Οικονομίες και κοινωνίες
στην υπόλοιπη Ευρώπη –Δανία, Βέλγιο, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία κλπ–
έχουν αναπτύξει την κοινωνική οικονομία, με εντυπωσιακά αποτελέσματα, τόσο
στον τομέα της απασχόλησης όσο και στην παροχή ποιοτικών κοινωνικών
υπηρεσιών.
Σημαντική είναι όμως η συμβολή της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και στην
τοπική ανάπτυξη, καθώς συμβάλλει στην επίλυση προβλημάτων των τοπικών
κοινωνιών αλλά και στην μείωση της ανεργίας σε αυτές. 36
Κλειδιά επιτυχίας για μία επιχείρηση κοινωνικής οικονομίας είναι η
ανταγωνιστικότητα, η εφευρετικότητα και η ευελιξία. Παράλληλα, όμως, πρέπει να
σέβεται τους ανθρώπους και το περιβάλλον. 37
Επιτυχημένα παραδείγματα Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων σε όλο τον
κόσμο, όπως φαίνεται και στο Γ Μέρος του παρόντος εγχειριδίου, καταδεικνύουν
ότι προσφέρουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να εργάζονται μαζί και να
συστήνουν βιώσιμες επιχειρήσεις, οι οποίες δημιουργούν θέσεις εργασίας και
προάγουν την ευημερία της τοπικής κοινωνίας.
Οι ΚοινΣΕπ υπάγονται στο Γενικό Μητρώο Κοινωνικής Οικονομίας που τηρείται στο
Τμήμα Μητρώου Κοινωνικής Οικονομίας της Διεύθυνσης Κοινωνικής Προστασίας
του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση (Κοιν.Σ.Επ.), που έχει θεσπιστεί ως
φορέας της Κοινωνικής Οικονομίας, είναι αστικός συνεταιρισμός με κοινωνικό
σκοπό και διαθέτει εκ του νόμου (ν. 4019/11 για την Ελλάδα) την εμπορική
ιδιότητα. Τα μέλη της Κοιν.Σ.Επ. μπορούν να είναι είτε φυσικά πρόσωπα είτε
φυσικά πρόσωπα και νομικά πρόσωπα.
Στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης δεν είναι επαρκώς αναπτυγμένη η
κοινωνική επιχειρηματικότητα κι έτσι προτείνεται να δημιουργηθούν
Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις Συλλογικού και Παραγωγικού
Σκοπού. Οι επιχειρήσεις αυτές αφορούν την παραγωγή προϊόντων και παροχή
υπηρεσιών για την ικανοποίηση των αναγκών της συλλογικότητας (πολιτισμός,
περιβάλλον, οικολογία, εκπαίδευση, παροχές κοινής ωφέλειας, αξιοποίηση τοπικών
36 Ρεβέκκα Πιτσίκα (10/7/2013), Κοινωνική επιχειρηματικότητα και δημιουργία θέσεων εργασίας,
προϊόντων, διατήρηση παραδοσιακών δραστηριοτήτων και επαγγελμάτων,
διαδικτυακή προώθηση κ.α.) που προάγουν το τοπικό και συλλογικό συμφέρον,
την προώθηση της απασχόλησης, την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής και
την ενδυνάμωση της τοπικής και διασυνοριακής ανάπτυξης στα πλαίσια του
βιοτουρισμού.
9.3. Κοινωνικό μάρκετινγκ για την ελαχιστοποίηση του
κόστους συναλλαγών
Θεωρητική προσέγγιση
Η προτεινόμενη μεθοδολογία βασίζεται στη λογική του κοινωνικού μάρκετινγκ 38 ,
δηλαδή στη χρήση των αρχών και των τεχνικών του παραδοσιακού/εμπορικού
μάρκετινγκ με σκοπό την άσκηση επιρροής στις ομάδες-στόχους του
προγράμματος. Τελικός στόχος είναι να αποδεχθούν εθελοντικά την υιοθέτηση
καλών πρακτικών στα πλαίσια ανάπτυξης του βιοτουριστικού προϊόντος στην
περιοχή προς όφελος της τοπικής κοινωνίας.
Το κοινωνικό μάρκετινγκ μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε κατάσταση
στην οποία μία κρίσιμη κοινωνική συμπεριφορά είναι επιθυμητό να αλλάξει. Σε
πολλές περιπτώσεις ο στόχος επιτυγχάνεται και καθοριστικό ρόλο σε αυτή την
επιτυχία διαδραματίζει η ενεργητική ακρόαση του κοινού και η κατανόηση των
αναγκών του.
Το εμπορικό και το κοινωνικό μάρκετινγκ παρουσιάζουν μεν ορισμένες διαφορές, η
ουσία τους ωστόσο και οι βασικές τεχνικές που χρησιμοποιούν παραμένουν κοινές,
καθώς το κοινωνικό παίρνει μαθήματα από το εμπορικό και τα εφαρμόζει σε
κοινωνικές μεταβλητές.
Πλέον το κοινωνικό μάρκετινγκ μέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις, έρευνες και
δοκιμές, βρίσκεται στη φάση της ωριμότητάς του και προσφέρει τα κατάλληλα
εργαλεία για την προώθηση της επιθυμητής ιδέας ή συμπεριφοράς, όπως η
ανάπτυξη του βιοτουρισμού. 39 Να επισημάνουμε μάλιστα ότι ανταποκρίνεται με
αποτελεσματικότητα και στη βασική αρχή της Κοινωνικής Οικονομίας που είναι
η μείωση του κόστους των ανταλλαγών.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Με δημιουργική σκέψη και ξεκάθαρες προτεραιότητες και λαμβάνοντας υπόψη τις
σύγχρονες μεθοδολογικές και επιστημονικές προσεγγίσεις και πρακτικές που
χρησιμοποιούνται διεθνώς, οι φορείς υλοποίησης της βιοτουριστικής στρατηγικής
αποφάσισαν ότι το στρατηγικό σχέδιο μάρκετινγκ για την προβολή και προώθηση
του κοινού βιοτουριστικού προϊόντος στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών-
Περιφέρειας Κορυτσάς θα πρέπει να βασίζεται στα καινοτόμα εργαλεία και τις
πρακτικές του κοινωνικού και οριζόντιου δικτυακού μάρκετινγκ, όπως
φαίνεται και στο αντίστοιχο εγχειρίδιο του έργου «Καινοτόμες πρακτικές στο
βιοτουρισμό».
Ο στρατηγικός σχεδιασμός του μάρκετινγκ σε αγροτικές περιοχές όπως ο Δήμος
Πρέσπας – Περιφέρεια Κορυτσάς με τις μικρές επιχειρήσεις, ξενώνες,
ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταβέρνες, εμπορικά καταστήματα κ.ο.κ. δεν μπορεί να
στηριχθεί στους tour operators, στα μεγάλα γραφεία τουρισμού, παρά μόνον
επικουρικά, ενώ αντιθέτως μπορεί να στηριχθεί στο κοινωνικό και οριζόντιο
δικτυακό μάρκετινγκ για 3 λόγους.
 Πρώτον, γιατί η τουριστική αγορά είναι μικρή και δεν μπορεί να
“βιομηχανοποιηθεί” σαν προορισμός ώστε να δέχεται μαζικά χιλιάδες
τουρίστες, κάτι που πρωτίστως ενδιαφέρει τους tour operators.
 Δεύτερον, γιατί αυτές οι μικρές επιχειρήσεις είναι δύσκολο να συμβάλουν
στο διαφημιστικό κόστος δεχόμενες ένα υψηλό κόστος προμήθειας.
 Τρίτον, γιατί πολλοί από τους μικρούς επαγγελματίες τουρισμού είναι
ταυτοχρόνως και γεωργοί, ψαράδες ή κτηνοτρόφοι και αντιμετωπίζουν τον
τουρισμό ως συμπληρωματικό εισόδημα.
Για όλους αυτούς τους λόγους τα συνηθισμένα εργαλεία του μάρκετινγκ δεν
μπορούν να έχουν παρά μόνο περιορισμένη χρήση, αφού κανείς δεν είναι
διατεθειμένος απ’ τους επαγγελματίες να πληρώσει το υψηλό κόστος
διαμεσολάβησης που απαιτείται σ’ αυτές τις περιπτώσεις του παραδοσιακού
μάρκετινγκ.
9.4. Οριζόντια δικτύωση και συνέργειες
Θεωρητική προσέγγιση
Εκεί όπου οι συνέργειες και συνεργασίες μεταξύ των ΟΤΑ και των ΟΚΠ
υποστηρίζονται και λειτουργούν, αποδίδουν καρπούς. Το άνοιγμα σε τέτοιες
συνεργασίες αποτελεί μια νέα καλή πρακτική και μία νέα για την χώρα αντίληψη
του τρόπου υλοποίησης κοινωνικών προγραμμάτων, που αναλαμβάνει να
υλοποιήσει η Τοπική Αυτοδιοίκηση. Δεν είναι λίγες οι Οργανώσεις της Κοινωνίας
Πολιτών, οι οποίες συνάπτουν, συμφωνίες με Κοινότητες, Δήμους και Νομαρχίες,
ως εταίροι και κυρίως ως φορείς υλοποίησης τοπικών κοινωνικών προγραμμάτων.
Ακριβώς επειδή το παρεχόμενο έργο από τις Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών,
κατά κανόνα βασίζεται στην ανταπόκριση της ζήτησης πραγματικών κοινωνικών
υπηρεσιών, παρεμβάσεων και επίλυσης προβλημάτων, κυρίως τοπικού ή
περιφερειακού χαρακτήρα, οι ΟΤΑ, αρχίζουν σταδιακά να αντιλαμβάνονται τα
οφέλη που τους προσφέρει η συνεργασία με τις Οργανώσεις της Κοινωνίας
Πολιτών. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Έχοντας υπόψη όλα αυτά τα πλεονεκτήματα της οριζόντιας δικτύωσης και των
συνεργειών, πρόκειται να δημιουργηθεί Σύμπραξη στη διασυνοριακή παρέμβασης
που θα λειτουργήσει ως αρμόδιος φορέας για την ανάπτυξη του κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος. Στη Σύμπραξη, όπως έχει ήδη αναφερθεί, θα
συμμετέχουν οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών, η Τοπική Αυτοδιοίκηση,
επιχειρηματίες, χωρίς να αποκλείονται και άλλοι ενεργοί πολίτες της τοπικής
κοινωνίας.
Η ποιότητα και η αποτελεσματικότητα του προτεινόμενου σχεδίου για την
ανάπτυξη του βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών –
Περιφέρειας Κορυτσάς θα εξαρτηθεί από τη συμμετοχή όλων των συντελεστών
της Τοπικής Ανάπτυξης στο αντίστοιχο Σύμφωνο Συνεργασίας.
Στο πλαίσιο αυτό, η Σύμπραξη θα συνδεθεί με περιφερειακές επιχειρηματικές
ενώσεις (επιμελητήρια) και ενώσεις των οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών,
όπως είναι το Περιφερειακό Παρατηρητήριο στη Δυτική Μακεδονία, το οποίο
υποστηρίζει το όραμα και συγκεκριμένο δίκτυο του προγράμματος.
Με αυτές τις προϋποθέσεις συνεργασίας, τίθενται οι βάσεις για να δημιουργηθούν
οι συνθήκες ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος συνεργατισμού και ανάληψης
κοινών θεσμικών πρωτοβουλιών για την ανάπτυξη της κοινωνικής και τοπικής
επιχειρηματικότητας.
10. Τι προτείνουμε;
10.1. Ανασύνθεση υλικών και ανθρώπινων πόρων
Θεωρητική προσέγγιση
Η ασυμβατότητα της μαζικής τουριστικής δραστηριότητας με το περιβάλλον έχει
δημιουργήσει δυστυχώς πολλά προβλήματα στο πεδίο αυτό, όπως η αλλοίωση της
τοπικής αρχιτεκτονικής, η διατάραξη της περιβαλλοντικής και πολιτιστικής
αρμονίας του χώρου ή η καταπάτηση και οικοδόμηση περιοχών με σπάνια φυσική
ομορφιά. Το περιεχόμενο και οι κύριοι στόχοι της έννοιας "βιοτουρισμός"
περιλαμβάνουν -μεταξύ άλλων- την απόλαυση της φύσης και την επαφή, γνωριμία
και αλληλεπίδραση των λαών. Για να θεωρήσουμε, λοιπόν, πως μια τουριστική
επιχείρηση ανταποκρίνεται στην απαιτούμενη ποιότητα των παρεχόμενων
υπηρεσιών, αυτή οφείλει να συμβάλει και στην προστασία του περιβάλλοντος, είτε
φυσικού είτε πολιτισμικού.
Από τη μία, η σχέση μεταξύ τουρισμού και περιβάλλοντος θα πρέπει να
καταλαμβάνει σημαντική θέση στις προτεραιότητες των σχεδίων δράσης σε εθνικό
και διεθνές επίπεδο. Αποτελεί, άλλωστε, κοινή διαπίστωση πως το φυσικό και το
πολιτιστικό περιβάλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και η στενή τους σχέση
αντανακλά τη σχέση της ανθρώπινης δραστηριότητας με την ιστορία και τη λαϊκή
παράδοση, δηλαδή την ταυτότητα των λαών, όπως αυτή αδιάψευστα εκφράστηκε
στους κόλπους του φυσικού περιβάλλοντος.
Από την άλλη, η καθοριστική σχέση μεταξύ του βιοτουρισμού ως πηγής πλούτου
και της οικονομίας επιβάλλει τη λογική διαχείριση των βιοτουριστικών πόρων,
ώστε να χρησιμοποιούνται χωρίς όμως να εξαντλούνται. Στα πλαίσια της
φιλοσοφίας αυτής αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ βιοτουριστικής
δραστηριότητας και διαθέσιμων υλικών και άυλων πόρων, που διαδραματίζει
καθοριστικό ρόλο στην οποιασδήποτε μορφής βιοτουριστική ανάπτυξη.
Το ζητούμενο λοιπόν της παρέμβασης είναι ακριβώς η αξιοποίηση των
διαθέσιμων και η ενεργοποίηση των ανενεργών πόρων.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η ανάπτυξη μιας ορεινής περιοχής, όπως η διασυνοριακή περιοχή Δήμου Πρεσπών
– Περιφέρειας Κορυτσάς, παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες λόγω του ιδιαίτερου
μορφολογικού χαρακτήρα της. Δεδομένης της ανάγκης προστασίας του φυσικού
πλούτου του τόπου, οι προτάσεις που παρουσιάζονται καθορίζονται από τα όρια
σωστής διαχείρισης των φυσικών πόρων και τις πολιτικές περιφερειακής
ανάπτυξης για τις αγροτικές περιοχές των δύο χωρών, Ελλάδας-Αλβανίας.
Η αναδιάταξη της παροχής υπηρεσιών στις ορεινές περιοχές καθώς και η
κινητοποίηση των τοπικών φορέων είναι επιτακτική ανάγκη στη δημιουργία μιας
ανταγωνιστικής οικονομίας και στην ανάδειξη του τόπου ως παράγοντα που
παίζει σημαντικό ρόλο στα κοινωνικά και οικονομικά δρώμενα τόσο εντός συνόρων
των δύο χωρών, όσο και στα Βαλκάνια και την Ευρώπη γενικότερα. 
Σύμφωνα με το κριτήριο της διατηρησιμότητας ή αειφορίας όλοι οι φυσικοί πόροι
της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας-Αλβανίας θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με
σεβασμό στις ανάγκες των μελλοντικών γενεών. Αυτό δεν αποκλείει τη
χρησιμοποίηση φυσικών πόρων (ακόμα και εξαντλήσιμων) με την προϋπόθεση ότι
διασφαλίζονται τα συμφέροντα των μελλοντικών γενεών. Αυτά διασφαλίζονται όχι
μόνο με τη διατήρηση συγκεκριμένων πόρων, αλλά και με την υποκατάσταση
41 Παπαδημάτου, Α. και Ρόκος, Δ., Βιώσιμη και Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη στις
Ορεινές Περιοχές της Ελλάδας και του Κόσμου. Ε.Μ.Π. Αθήνα, 2001
αυτών με άλλους όταν η διατήρησή τους δεν είναι εφικτή. Είναι σαφές ότι τα
μέτρα τα οποία θα προταθούν για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού θα πρέπει να
εντάσσονται κάτω από το πλέγμα κάποιων αξόνων και στόχων και να στηρίζονται
στα συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιοχής και σαφώς στην αξιοποίηση των ήδη
υπαρχόντων πόρων. 
Παράλληλα, ο βιοτουρισμός ως μια οικονομική δραστηριότητα που κατ' εξοχήν
κατατάσσεται στην κατηγορία «εντάσεως εργασίας», δημιουργεί αποδεδειγμένα
νέες θέσεις απασχόλησης:
 θέσεις υψηλής και χαμηλής εξειδίκευσης,
 θέσεις για νέους – γυναίκες και ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες,
 θέσεις σε διαφορετικούς επαγγελματικούς τομείς,
 θέσεις που δεν επηρεάζονται και δεν κινδυνεύουν από πρακτικές
μετεγκατάστασης επιχειρήσεων. 
10.2. Ανασυγκρότηση του επιχειρηματικού υποκειμένου
Θεωρητική προσέγγιση
Η βιοτουριστική στρατηγική, αν θέλει να συμβάλει τα μέγιστα στην απασχόληση,
πρέπει να προωθήσει επιλεκτικά το είδος εκείνο της ανάπτυξης που μεγιστοποιεί
τον αριθμό των απασχολουμένων, παράλληλα πάντα με την προσπάθεια για
άμβλυνση της εποχικότητας μέσω όλων των τομέων του βιοτουρισμού και
κατάλληλης επικοινωνιακής στρατηγικής. 
Με επίκεντρο το περιβάλλον, αυτές οι τάσεις που εκφράζονται σήμερα μέσα από τα
διάφορα περιφερειακά και θεματικά δίκτυα δείχνουν ότι οι οργανώσεις της
Κοινωνίας Πολιτών μπορούν να σχηματίσουν θεματικές κοινοπραξίες με
επικοινωνιακό και οικονομικό περιεχόμενο. Γεγονός που θα τους επιτρέψει να
εισάγουν οργανωτικές και επιχειρηματικές καινοτομίες, εκεί που η παραδοσιακή
αγορά αδυνατεί να αντιληφθεί ως προτεραιότητες ή δεν ενδιαφέρεται να
επενδύσει, αφού δεν υπάρχει ορατό κέρδος. Χρειάζεται βέβαια ένα συντονιστικό
κέντρο για να εξασφαλιστεί η επιχειρησιακή επάρκεια και διάρκεια.
Η πρωτογενής παραγωγή και ο βιοτουρισμός στην ύπαιθρο υποκινούνται συνήθως
από εθελοντικές οργανώσεις πολιτών, αλλά και από περιβαλλοντικές οργανώσεις,
που διευκολύνουν την προσπάθεια των επαγγελματιών σ' αυτό το χώρο, στα
πρώτα δύσκολα βήματα. Σε κάθε περίπτωση, οι οργανώσεις της Κοινωνίας
Πολιτών αναδεικνύονται προπομπός της βιοτουριστικής επιχειρηματικότητας και ο
συντονισμός αυτών των δικτύων μπορεί να φέρει ακόμη σημαντικότερα
αποτελέσματα. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Κατ’ αρχήν, η ανασυγκρότηση του επιχειρηματικού υποκειμένου θα επιτευχθεί
μέσω της σύστασης Σύμπραξης, όπου, όπως έχει ήδη γίνει σαφές, θα συμμετέχουν
όσο το δυνατόν περισσότεροι φορείς τοπικής ανάπτυξης της διασυνοριακής
περιοχής Ελλάδας-Αλβανίας.
Η στρατηγική ενεργοποίησης ανενεργών ανθρώπινων πόρων της
διασυνοριακής περιοχής παρέμβασης για την ανάπτυξη του βιοτουρισμού πρέπει:
 να στοχεύει στην αύξηση της ανταγωνιστικότnτας του κλάδου,
 να διαμορφώσει συνθήκες ανάπτυξης νέων μορφών επιχειρηματικότητας
όπως η κοινωνική επιχειρηματικότητα,
 να συνδράμει τις προσπάθειες ορθολογικοποinσnς του κόστους και
βελτiωσnς τπς παραγωγικότητας, μέσω και της μεiωσnς του μη
μισθολογικού κόστους εργασiας και
 να εξασφαλiσει τη διαθεσιμότητα ποσοτικά επαρκούς και κατάλληλα
εκπαιδευμένου ανθρώπινου δυναμικού.
Σε αυτή τη λογική, μπορεί να αναπτυχθεί ένας γενικότερος σχεδιασμός
κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, ένας σχεδιασμός που μπορεί:
 Να κινητοποιήσει το «κοινωνικό κεφάλαιο», επιδιώκοντας την εταιρική
σχέση μεταξύ των Οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών και της
Τοπικής Αυτοδιοίκησης στον τομέα της αειφόρου ανάπτυξης της οικονομίας
και του περιβάλλοντος, οδηγώντας στο θεσμό της Συμμετοχικής
Δημοκρατίας.
 Να ευαισθητοποιήσει την Ελληνική κοινωνία και τους κρατικούς
οργανισμούς για τις εναλλακτικές πρακτικές προστασίας και αειφόρου
ανάπτυξης του περιβάλλοντος και της οικονομίας, με εφαρμογή την
ανάπτυξη της Πράσινης Οικονομίας στον τομέα του βιοτουρισμού.
 Να εκπαιδεύσει τις ομάδες στόχους, εμπλουτίζοντας τη γνώση τους, ώστε
να τις ενισχύσει σε μακροοικονομικό και μικροοικονομικό επίπεδο,
προκειμένου να εκμεταλλευτούν τις εναλλακτικές μορφές αειφόρου
ανάπτυξης που προσφέρει η Πράσινη Οικονομία και να γίνει παράδειγμα
προς μίμηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις αναπτυσσόμενες χώρες.
Φορείς που μπορούν να κινητοποιηθούν παράλληλα προς αυτήν την κατεύθυνση
είναι:
 Κρατικοί φορείς και Τοπική Αυτοδιοίκηση, τα στελέχη των οποίων είναι οι
ιθύνοντες για τη χάραξή και υλοποίηση οικονομικής και περιβαλλοντικής
πολιτικής, καθώς επίσης είναι οι φορείς που μπορούν να αποδεχθούν τη
συμβολή της Συμμετοχικής Δημοκρατίας στην πράξη.
 Οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών στην Ελλάδα, που με τη
συμμετοχή και τη δραστηριότητά τους λειτουργούν ως καταλύτης για την
ανάπτυξη τόσο της κουλτούρας στην Πράσινη Οικονομία όσο και της
Συμμετοχικής Δημοκρατίας.
 Μικρές και Μεσαίες επιχειρήσεις, ερευνητικά Ιδρύματα, αγρότες και
ελεύθεροι επαγγελματίες.
 Οι συνεργαζόμενες οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών στην
Ευρωπαϊκή Ένωση και τις αναπτυσσόμενες χώρες. 46
Όμως σε τέτοιες περιπτώσεις συχνά υπάρχει πρόβλημα γνήσιας εκπροσώπησης
των οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών και των περιφερειακών και θεματικών
δικτύων έναντι του κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Το ζητούμενο είναι να
υπάρξει συντονισμός και θεσμική εκπροσώπηση του χώρου. Σε αυτό το
πλαίσιο σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν τα Παρατηρητήρια Κοινωνικής
Σύμπραξης, όπως αυτό της Δυτικής Μακεδονίας που έχει ενεργή δράση στην
ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας.
10.3. Πώς επιτυγχάνουμε την παρακίνηση των
συμβαλλόμενων
Θεωρητική προσέγγιση
Γεγονός είναι ότι η παρακίνηση δεν είναι ένα απλό θέμα το οποίο μπορεί να
αντιμετωπιστεί με ευκολία από μία σειρά μέτρων. Αντιθέτως είναι ένα δύσκολο
αντικείμενο το οποίο αγγίζει πολλούς τομείς εξαιτίας της ιδιαιτερότητας του κάθε
φορέα που συμμετέχει στη Σύμπραξη για το βιοτουρισμό.
Η τεχνολογία, τα προϊόντα και οι υπηρεσίες, η δομή της Σύμπραξης μπορούν σε
μεγάλο βαθμό να αντιγραφούν από τους ανταγωνιστές. Κανένας όμως δεν μπορεί
να αναπληρώσει υψηλά παρακινημένους ανθρώπους οι οποίοι δείχνουν
μεγάλο ενδιαφέρον για τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής τους. Ο άνθρωπος είναι
το σημαντικότερο κεφάλαιο για κάθε κοινότητα και την ίδια στιγμή η λιγότερο
αξιοποιημένη πηγή. Είναι η αποθήκη γνώσεων και ικανοτήτων, η βάση η οποία
κάνει το βιοτουρισμό πραγματική πηγή ευημερίας για την περιοχή. Η
αποτελεσματικότητα πηγάζει από τους ανθρώπους. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η αποτελεσματικότητα ενός τέτοιου Συντονιστικού Φορέα, όπως η Σύμπραξη που
θα λειτουργήσει στη διασυνοριακή περιοχή Ελλάδας-Αλβανίας, μπορεί να
εξασφαλιστεί δίνοντας κίνητρα στους συμβαλλόμενους:
 Με τη χρησιμοποίηση ενός μείγματος επικοινωνιακών μέσων και
εκπαιδευτικών πρακτικών διαδικασιών προς τις ομάδες-στόχους, με σκοπό
την αποδοχή και υιοθέτηση μιας νέας μορφής διακυβέρνησης, όπως είναι η
συμμετοχική διαδικασία.
 Με τη διάδοση της πρακτικής του βιοτουρισμού ως βιώσιμη και αειφόρος
λύση για την προστασία του περιβάλλοντος και την ανάπτυξη της τοπικής
οικονομίας.
 Με την καθιέρωση εταιρικής συνεργασίας μεταξύ των Οργανώσεων της
Κοινωνίας των Πολιτών και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με προγραμματικές
συμφωνίες, που θα συμβάλλουν στην κινητοποίηση και μεταφορά
τεχνογνωσίας και βέλτιστων πρακτικών στην ανάπτυξη του βιοτουριστικού
προϊόντος.
 Με την ανάπτυξη μιας δομής στήριξης και συμβουλευτικής των
συμβαλλόμενων φορέων.
10.4. Διαμόρφωση επιχειρηματικής κουλτούρας
Θεωρητική προσέγγιση
Η επιχειρηματική κουλτούρα περιλαμβάνει τα βαθιά πιστεύω, τις αντιλήψεις, τις
αξίες και συμπεριφορές τα οποία μοιράζονται οι εργαζόμενοι των φορέων της
Σύμπραξης για το βιοτουρισμό, δίνει συχνά το στίγμα της συνολικής
επιχειρηματικής λειτουργίας, χαρακτηρίζει με μοναδικό τρόπο την επιχείρηση και
διαμορφώνεται σε βάθος χρόνου. Αποτελεί τη βάση για να αποδοθεί η
απαιτούμενη έμφαση:
 στα μοναδικά και ιδιαίτερα, συνήθως μη-αντιγράψιμα άυλα χαρακτηριστικά της
επιχείρησης, π.χ. αξίες, κώδικας επικοινωνίας, κ.ά., τα οποία μπορούν να
αποτελέσουν τον συνδετικό ιστό των φορέων της Σύμπραξης,
 σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού που συχνά
παραγνωρίζονται, π.χ. αντιλήψεις, στάσεις, προσδοκίες, κ.ά.
Επιπρόσθετα συμβάλλει:
 στον εμπλουτισμό και τη διεύρυνση της εσωτερικής επικοινωνίας από «κάτω
προς τα πάνω», με ενδυνάμωση της συμμετοχής όλων των φορέων,
 στην καλύτερη κατανόηση των αντιλήψεων των ανθρώπων για τα
χαρακτηριστικά της Σύμπραξης,
 στον εντοπισμό περιοχών – ευκαιριών βελτιώσεων,
 στον αποτελεσματικό σχεδιασμό των απαιτούμενων αλλαγών σε θέματα
στρατηγικής, οργάνωσης, κ.ά. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Κατά τη σύσταση της Σύμπραξης, η κουλτούρα γνώσης της αποτελεί το θεμέλιο
βάσει του οποίου αυτή θα υφίσταται. Η γνώση που θα αποκτήσει η Σύμπραξη δεν
είναι απαραίτητα «δική της» αλλά επηρεάζεται κατά πολύ από τις διαδικασίες
κοινωνικοποίησης της συγκεκριμένης κουλτούρας την οποία υιοθετεί.
Μία από τις βασικές ευθύνες της Σύμπραξης είναι η δημιουργία και η διατήρηση
των χαρακτηριστικών που ανταμείβουν και ενθαρρύνουν τη συλλογική
προσπάθεια. Ίσως η πιο θεμελιώδης να είναι η επιχειρηματική κουλτούρα, που
περιλαμβάνει όλη τη γνώση και τις δραστηριότητες που αναλαμβάνονται από τους
ανθρώπους της Σύμπραξης.
Χρειάζεται ένα πρόγραμμα σε επίπεδο Σύμπραξης, το οποίο θα δελεάσει τους
ανθρώπους να αναπτύξουν οικειοθελώς μία κουλτούρα γνώσης μέσα από την
κοινωνική δικτύωση. 
10.5. Τα στάδια ανάπτυξης ομάδων συνεργασίας
Θεωρητική προσέγγιση
Γενικά, οι ομάδες εξελίσσονται σε 4 στάδια:
 1ο Στάδιο: Η Επιλογή των Μελών
Αφού καθοριστούν τα μέλη της ομάδας και η εργασία τους, στη συνέχεια
απαιτείται χρόνος για να γνωριστούν τα μέλη μεταξύ τους και να κατανοήσουν τις
ικανότητες, τη μόρφωση, και την εμπειρία των υπολοίπων. Δηλαδή, θα πρέπει να
περάσει κάποιο χρονικό διάστημα ώστε τα μέλη της ομάδας: (1) να γνωριστούν,
(2) να απαλλαγούν από τις αμφιβολίες τους, (3) να διαπιστώσουν τις ικανότητες
και τις γνώσεις των υπολοίπων, και (4) να αρχίσουν να εμπιστεύονται και να
βασίζονται ο ένας στον άλλον.
 2ο Στάδιο: Η Λήψη Αποφάσεων από την Ομάδα
Σ' αυτό το στάδιο λειτουργίας της ομάδας επιλύονται προβλήματα και λαμβάνονται
αποφάσεις. Στη συνέχεια, η ομάδα ορίζει το πρόβλημα και αρχίζει να προσδιορίζει
τις εναλλακτικές λύσεις. Σ' αυτό το σημείο, τα μέλη χρειάζονται και συλλέγουν τις
κατάλληλες πληροφορίες για αξιολόγηση. Η ομάδα πρέπει, ταυτόχρονα, να ελέγχει
τα όρια των πόρων που της έχουν διατεθεί. Αν οι πόροι είναι ανεπαρκείς, τότε η
ομάδα πρέπει να αναζητήσει περισσότερους πόρους ενεργοποιώντας ανενεργούς
υλικούς και ανθρώπινους πόρους.
 3ο Στάδιο: Ωριμότητα Ομάδας
Η ταυτότητα της ομάδας σταθεροποιείται και τα μέλη της δουλεύουν με τη μέγιστη
αποδοτικότητα και αποτελεσματικότητα. Η ταυτότητα της ομάδας ενισχύεται από
την ανταλλαγή εμπειριών και από τη δημιουργία "εσωτερικής ιστορίας". Τα μέλη
έχουν αποκτήσει μια συνείδηση σκοπού, καθώς υπάρχει πια κοινή κατεύθυνση στις
προσπάθειές τους. Τέλος, δείχνουν μια αυξανόμενη υπευθυνότητα και μια γενική
προθυμία διάθεσης περισσότερου χρόνου και προσπάθειας στην ομάδα.
 4ο Στάδιο: Φάση Ελέγχου
Η ομάδα έχει ήδη πάρει την τελική της μορφή: Δηλαδή, η ομάδα έχει
σταθεροποιηθεί και εφαρμόζονται κανόνες που προσδιορίζουν την αναμενόμενη
συμπεριφορά. Οι κανόνες ομάδας (group norms) είναι τρόποι συμπεριφοράς,
ιδέες, ή γνώμες που αναμένεται να είναι αποδεκτοί και επιθυμητοί μέσα σε μια
ομάδα. Η ομάδα είναι σε θέση να επιβάλλει κυρώσεις όταν αυτοί οι κανόνες
παραβιάζονται.
Τα χαρακτηριστικά της ώριμης ομάδας είναι:
 Συμμετοχή που προσδιορίζεται συγκεκριμένα
 Κοινό δίκτυο επικοινωνίας
 Κοινό αίσθημα συλλογικής ταυτότητας και σκοπού
 Κοινοί στόχοι
 Ομαδική συναίσθηση
 Αλληλεξάρτηση
 Αλληλεπίδραση
 Ύπαρξη δομής και ρόλων
 Ικανότητα δράσης με ενιαίο τρόπο.
Αν μια ομάδα βρίσκεται στο στάδιο της ωριμότητας ή του ελέγχου, τότε μπορεί να
ολοκληρώσει κάποια εργασία δυσκολότερη από εκείνη που μπορεί να αναλάβει μια
ομάδα που βρίσκεται σ' ένα προγενέστερο στάδιο. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ομάδες
που βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο εξέλιξης λειτουργούν πιο αυτόνομα,
αποδοτικά και αποτελεσματικά. 
Ομάδες Συνεργασίας
Η Επιλογή των Μελών
Λήψη Αποφάσεων από την Ομάδα
Φάση Ελέγχου
Ωριμότητα Ομάδας
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Σύμφωνα με την παραπάνω διαδικασία, πρόκειται να δημιουργηθούν ομάδες
συνεργασίας σε διακρατικό επίπεδο Ελλάδας-Αλβανίας μεταξύ
βιοτουριστικών επιχειρηματιών ή/και παραγωγών τοπικών προϊόντων με σκοπό
την ανταλλαγή τεχνογνωσίας και την καλύτερη αξιοποίηση των υλικών και
ανθρώπινων πόρων. Ταυτόχρονα θα δημιουργηθεί και ομάδα ελέγχου της
ποιότητας του προσφερόμενου βιοτουριστικού προϊόντος. Οι ομάδες αυτές που θα
δημιουργηθούν στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης θα έρθουν σε επαφή και με
άλλες αντίστοιχες ομάδες των Βαλκανίων και γενικότερα της Ευρώπης για τη
διάδοση καινοτόμων ιδεών και την ανταλλαγή καλών πρακτικών, μέσω της
διαδικασίας του brainstorming (=καταιγισμός ιδεών).
Το brainstorming αναφέρεται ουσιαστικά στη διαδικασία της ελεύθερης παραγωγής
μεγάλου όγκου ιδεών από έναν αριθμό συμμετεχόντων, ενθαρρύνοντας κάθε έναν
από αυτούς να προσφέρουν αυθόρμητα τις δημιουργικές σκέψεις τους σε μια
ατμόσφαιρα ελεύθερη από κριτική και επικρίσεις από τους άλλους συμμετέχοντες 51 .
Τώρα πλέον που το διαδίκτυο έχει μπει για τα καλά στη ζωή μας, η όλη διαδικασία
απλοποιείται ακόμα και για τους συμμετέχοντες από απομακρυσμένες περιοχές.
10.6. Διαδικασία εσωτερικής επικοινωνίας
Θεωρητική προσέγγιση
Η ενδοεπικοινωνία μεταξύ των διαφόρων φορέων μέσα στη Σύμπραξη εμπεριέχει
διαδικασίες δημιουργίας αξίας και συντονισμού των δράσεων και είναι ζωτικής
σημασίας αφού μπορεί να αποτελέσει στρατηγικό εργαλείο και ανταγωνιστικό
πλεονέκτημα.
Είναι σημαντικό να διαθέτει δίκτυα επικοινωνίας που προσφέρουν αμφίδρομη
πληροφόρηση. Η πληροφόρηση πρέπει να κυκλοφορεί από «πάνω προς τα
κάτω», από τον πρόεδρο και το διοικητικό συμβούλιο προς όλα τα άτομα και τις
ομάδες που την χρειάζονται. Αλλά πρέπει επίσης να κυκλοφορεί και προς την
αντίθετη κατεύθυνση. Οι συμβαλλόμενοι είναι πιο ικανοποιημένοι όταν
αισθάνονται ότι οι ιδέες τους προωθούνται προς όλους τους φορείς και
συζητιούνται. Η εσωτερική επικοινωνία είναι επίσης σημαντική επειδή συγκρούσεις
ανακύπτουν μεταξύ ατόμων και ομάδων. Όταν ανακύπτουν διαφορές, τα δίκτυα
επικοινωνίας πρέπει να προσφέρουν ένα σύστημα για τη λύση των συγκρούσεων
μέσω του οποίου οι συμβαλλόμενοι μπορούν να εξομαλύνουν τις διαφορές τους. 52
Η εσωτερική επικοινωνία αναλόγως με το σκοπό που εξυπηρετεί διαχωρίζεται
στα εξής είδη 53 :
 μη προγραμματισμένη για αντιμετώπιση απρόοπτων ή έκτακτων καταστάσεων
 προγραμματισμένη ανά αραιά διαστήματα (π.χ. 1 φορά το μήνα) για τον
καθορισμό επόμενων ενεργειών ή το συντονισμό δράσεων
 προγραμματισμένη ανά τακτά χρονικά διαστήματα (π.χ. 1 φορά την εβδομάδα)
για την παροχή στοιχείων για την εκτέλεση των προγραμματισμένων δράσεων
 προγραμματισμένη (π.χ. 1 φορά το 3μηνο) – ή και μη – ανοιχτή συζήτηση με
σκοπό την ανταλλαγή εργασιακών εμπειριών και καινοτόμων ιδεών
 προγραμματισμένη (π.χ. 1 φορά ανά 15 μέρες) αναφορά προόδου των δράσεων
και έλεγχος των αποτελεσμάτων.
Σε γενικές γραμμές, η εσωτερική επικοινωνία ακολουθεί την παρακάτω
διαδικασία 54 :
1. Καθορισμός του αντικειμενικού σκοπού της επικοινωνίας
2. Προσδιορισμός των αποδεκτών του μηνύματος
3. Κωδικοποίηση του μηνύματος
4. Καθορισμός του μέσου/διαύλου επικοινωνίας
5. Εξασφάλιση αμοιβαίου ενδιαφέροντος (κατανόηση του μηνύματος από τον
αποδέκτη)
6. Καθορισμός της κατάλληλης χρονικής στιγμής αποστολής του μηνύματος
7. Επιλογή κατάλληλου όγκου μεταδιδόμενων πληροφοριών (αποφυγή
υπερφόρτωσης)
8. Χρησιμοποίηση της ανάδρασης (μέτρηση αποτελεσμάτων με τη διαδικασία της
ανατροφοδότησης-έλεγχος της απόδοσης και παρεμβατικές
διορθώσεις/διευκρινήσεις).
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Δεδομένου του διασυνοριακού χαρακτήρα της Σύμπραξης που θα δημιουργηθεί,
για να είναι αποτελεσματική η ενδοεπικοινωνία θα πρέπει να πληρούνται τα εξής
κριτήρια:
 Να ελέγχεται η ποιότητα του μηνύματος (σαφήνεια-συνοχή-πληρότητα-
ενδιαφέρον) και να επιλέγεται ο καταλληλότερος τρόπος παρουσίασής του.
 Να επιλέγεται ο κατάλληλος χρόνος μετάδοσης του μηνύματος (το ίδιο
μήνυμα μπορεί να γίνει αποδεκτό κάποια χρονική στιγμή, ενώ κάποια άλλη
να προκαλέσει αντιδράσεις).
 Να ελέγχεται η κατανόηση του μηνύματος (να επιτρέπονται οι
διευκρινιστικές ερωτήσεις-να δίνονται αποσαφηνίσεις-να υπάρχει ελευθερία
στη διατύπωση επιφυλάξεων ή και αντιρρήσεων- να ενθαρρύνονται οι
συζητήσεις).
 Να είναι περιγραφική η επικοινωνία και όχι κριτική ή αξιολογική.
 Να υπάρχει κλίμα διαλλακτικότητας, χωρίς δογματισμούς και φραγμούς.
 Να επικρατεί κλίμα ισονομίας, με εκφράσεις και πράξεις που σέβονται την
αρχή της ισότητας.
10.6.1. Εργαλεία διαρκούς οριζόντιας επικοινωνίας
Θεωρητική προσέγγιση
Η οριζόντια επικοινωνία λαμβάνει χώρα ανάμεσα σε άτομα του ίδιου ιεραρχικού
επίπεδο και γι’ αυτό συνίσταται στην περίπτωση Συμπράξεων όπου εκ των
πραγμάτων δεν υπάρχουν ιεραρχικά επίπεδα, αλλά τα μέλη είναι ισότιμα. Η
εσωτερική επικοινωνία διαχωρίζεται σε τυπική και άτυπη.
Η τυπική επικοινωνία είναι απαραίτητη για την επίτευξη καλύτερου
προγραμματισμού, συντονισμού και ελέγχου. Η άτυπη εσωτερική επικοινωνία
είναι η μη συστηματική και προγραμματισμένη επικοινωνία που καλύπτει τα κενά
της τυπικής. Πρόκειται για τη ροή πληροφοριών μεταξύ των μελών της Σύμπραξης
έξω από τις δομές και τις διαδικασίες που επίσημα αναγνωρίζονται. Έτσι, ενώ η
τυπική επικοινωνία προτείνεται για αποτελεσματικότερο συντονισμό και έλεγχο, η
άτυπη είναι πιο χρήσιμη για την επίλυση προβλημάτων. 55
Τα συνηθέστερα μέσα που χρησιμοποιούνται στη μετάδοση των μηνυμάτων της
οριζόντιας εσωτερικής επικοινωνίας είναι οι προσωπικές συζητήσεις, ο γραπτός
λόγος, η ηλεκτρονική (e-mail, social media) και τηλεφωνική επικοινωνία, οι
συναντήσεις μικρών και μεγάλων ομάδων και το ανεπίσημο επικοινωνιακό δίκτυο
που αναπτύσσεται συνήθως μεταξύ των μελών μιας Σύμπραξης. Η καταλληλότητα
του καθενός από τα προαναφερθέντα μέσα εξαρτάται από τους επιδιωκόμενους
στόχους της εσωτερικής επικοινωνίας. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Στην περίπτωση της Σύμπραξης που θα δημιουργηθεί στη διασυνοριακή περιοχή
Ελλάδας-Αλβανίας, στην οποία όλα τα μέλη είναι ισότιμα, η οριζόντια επικοινωνία
αφορά στην ανταλλαγή πληροφοριών και τεχνογνωσίας με σκοπό την
υποστήριξη και το συντονισμό των εργασιών, την επίλυση προβλημάτων, την
ενημέρωση για την ύπαρξη πόρων ή/και υλικού για την εκτέλεση των καθηκόντων
κάθε συμβαλλόμενου φορέα, την επίλυση τυχόν διαφορών.
Τα συστήματα επικοινωνίας που χρησιμοποιούνται σε αυτή τη μορφή
επικοινωνίας είναι:
 Γραπτός λόγος → ενημερωτικά δελτία, e-mails, dropbox, forum,
αναρτήσεις στα social media, blog, ηλεκτρονικό περιοδικό/εφημερίδα,
φυλλάδια, εγχειρίδια, πίνακας ανακοινώσεων κ.α.
 Προφορικός λόγος → συνελεύσεις, ομαδικές συναντήσεις/meetings,
τηλεφωνική επικοινωνία, skype κ.α.
ενημερωτικά δελτία, e-mails, dropbox, forum,
αναρτήσεις στα social
media, blog ηλεκτρονικό περιοδικό/εφημερίδα,
φυλλάδια, εγχειρίδια, πίνακας ανακοινώσεων κ.α.
Γραπτός λόγος
συνελεύσεις,
ομαδικές συναντήσεις/meetings
τηλεφωνική επικοινωνία,
skype κ.α.
Προφορικός λόγος
Λόγω όμως του διασυνοριακού χαρακτήρα της Σύμπραξης είναι πολύ πιθανό να
δημιουργηθούν εμπόδια στη διαδικασία της επικοινωνίας. Μπορεί για
παράδειγμα να μη γίνεται κατανοητός κάποιος όρος που χρησιμοποιείται στο
μήνυμα που μεταδίδεται λόγω διαφορετικής γλώσσας (ελληνικά – αλβανικά) ή να
υπάρξει παρερμηνεία εννοιών λόγω διαφορετικής κουλτούρας των δύο λαών.
Τέτοιου είδους εμπόδια για να ξεπεραστούν προτείνεται 57 :
 ανάπτυξη της ικανότητας του πομπού και του δέκτη του μηνύματος να
βλέπουν πιο αντικειμενικά τα γεγονότα, να «μπαίνουν στη θέση του
άλλου»,
 χρησιμοποίηση επικοινωνίας δύο κατευθύνσεων (επιβεβαίωση ότι έγινε
αντιληπτό το μήνυμα),
 χρησιμοποίηση κοινού λεξιλογίου με τη βοήθεια ενός ηλεκτρονικού λεξικού
τύπου wiki (σε ελληνικά-αλβανικά-αγγλικά) και γενικότερα την έξυπνη
χρήση των νέων τεχνολογιών,
 χρησιμοποίηση διαφορετικών τύπων επικοινωνίας (η προφορική να
συμπληρώνεται με γραπτή και το ανάποδο).
10.7. Οικονομία κλίμακας
Θεωρητική προσέγγιση
Σε οικονομικούς όρους, οικονομίες κλίμακας είναι η τάση του μακροχρόνιου
μέσου συνολικού κόστους να μειώνεται όταν αυξάνεται η ποσότητα της
παραγωγής.
Επιτυγχάνουμε οικονομία κλίμακας με διακλαδική συνεργασία σε τοπικό
επίπεδο. Δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε οικονομία κλίμακας μόνο με την
οργάνωση των ξενοδόχων. Την επιτυγχάνουμε με συνεργό την τοπική κοινωνία
και τη συμμετοχή της στη διαδικασία ανάπτυξης βιοτουρισμού.
Οι λόγοι για τους οποίους είναι δυνατό να δημιουργούνται αύξουσες οικονομίες
κλίμακας στην παραγωγή του βιοτουριστικού προϊόντος είναι αρκετοί. Οι
κυριότεροι είναι οι ακόλουθοι 58 :
1. Καθώς μεγαλώνει η κλίμακα παραγωγής αυξάνονται οι δυνατότητες για
εξειδικευμένη χρησιμοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, με αποτέλεσμα να
αποδίδουν οι απασχολούμενοι καλύτερα στη δουλειά τους.
2. Αυξάνεται επίσης η δυνατότητα χρησιμοποίησης πιο προχωρημένης
τεχνολογίας και αυτοματισμού στην παραγωγή.
3. Η τεχνολογικά προηγμένη και πολύπλοκη παραγωγική διαδικασία βασίζεται
στη χρησιμοποίηση πολλαπλών μηχανημάτων και άλλου είδους
κεφαλαιουχικού εξοπλισμού, το καθένα από τα οποία μπορεί να έχει
δυναμικότητα διαφορετικού μεγέθους παραγωγής. Όταν η κλίμακα παραγωγής
είναι μικρή, κάποια μηχανήματα θα υπολειτουργούν γιατί έχουν μεγαλύτερη
δυναμικότητα από εκείνη που χρειάζεται. Με την αύξηση της παραγωγής θα
αξιοποιούνται περισσότερο.
4. Με την αύξηση του μεγέθους της παραγωγής οι φορείς ανάπτυξης του
βιοτουρισμού έχουν τη δυνατότητα να συνεργαστούν με καλύτερου επιπέδου
εξειδικευμένα στελέχη και ειδικούς συνεργάτες και να έχουν και μεγαλύτερη
εξειδίκευση στη διαχείριση των επιμέρους δράσεων του έργου.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης  η Σύμπραξη δύναται  να επιτύχει
οικονομία  κλίμακας  με  την  εφαρμογή  νέων  τεχνολογιών. Οι υπάρχουσες
δηλαδή παραγωγικές δυνάμεις  θα αυξήσουν  την παραγόμενη ποσότητα,  θα
ενισχύσουν την ποιότητα, θα βελτιώσουν  το χρόνο παραγωγής  κτλ. χωρίς να
απαιτήσουν  την ριζική  αλλαγή  των  άλλων  συντελεστών   παραγωγής,  όπως το
εργατικό κόστος ή  το κόστος  προμήθειας  των  πρώτων  υλών.
Ο πλέον ενδεδειγμένος  τρόπος  εφαρμογής  και επίτευξης  οικονομιών κλίμακας
στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η οργανωμένη επιχειρηματική  προσπάθεια
του συνεταιρισμού. Με  την  συνεταιριστική  επιχειρηματική  μορφή  οργάνωσης
του ανθρώπινου δυναμικού, με τις ίδιες ή και διαφορετικές δεξιότητες,
επιτυγχάνονται πάνω από όλα 59 :
 συνένωση  σε θέματα σχεδιασμού, παραγωγής, διοίκησης, εμπορικού
πνεύματος,
 ικανοποιητικό εισόδημα για όλους τους συνεταίρους,
 βελτίωση  των  παρεχόμενων  υπηρεσιών προς τους βιοτουρίστες,
 απομόνωση πρακτικών εξαφάνισης του  ανταγωνισμού  στα πλαίσια της
επιχειρηματικής επιβίωσης ορισμένων κερδοσκόπων.
11. Μεθοδολογία βέλτιστης αξιοποίησης της
γνώσης – Διαχείριση γνώσης
11.1. Η αναγκαιότητα της αποτελεσματικής διαχείρισης
των ανθρωπίνων πόρων στην περιοχή έχει ως
προαπαιτούμενο την έξυπνη διαχείριση της
γνώσης
Θεωρητική προσέγγιση
Η φράση "διαχείριση γνώσης" αποτελεί οξύμωρο σχήμα στο βαθμό που είναι
εξαιρετικά δύσκολη – αν όχι αδύνατη – η εφαρμογή τεχνικών και συστημάτων
διοίκησης σε κάτι που δεν είναι χειροπιαστό και βρίσκεται κυρίως στη γνώση που
έχουν οι άνθρωποι. O στόχος, όμως, της σύγχρονης αντιμετώπισης για τη
διαχείριση της γνώσης δεν είναι η έμφαση σε μεθόδους διοίκησης ανθρώπινου
δυναμικού, αλλά η δημιουργία εκείνου του επιχειρηματικού περιβάλλοντος που θα
διευκολύνει και θα υποστηρίξει με συστηματικό τρόπο τις διαδικασίες ανάπτυξης
της γνώσης, με τελικό σκοπό τη δημιουργία προστιθέμενης αξίας.
H διαμόρφωση και υλοποίηση ενός προγράμματος διαχείρισης της επιχειρηματικής
γνώσης απαιτεί μια σύνθετη και ολοκληρωμένη προσέγγιση που πρέπει να εστιάζει
στο γνωστικό ενεργητικό των συμβαλλόμενων φορέων και να διαμορφώνει το
κατάλληλο πλέγμα στρατηγικής / οργάνωσης / λειτουργιών και συστημάτων που
θα διασφαλίζουν την πλήρη αξιοποίησή του. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η αποτελεσματική διαχείριση των ανθρώπινων πόρων της διασυνοριακής περιοχής
Δήμου Πρεσπών-Περιφέρειας Κορυτσάς προϋποθέτει την ανάδειξη της «παιδείας»
ως στάση ζωής με πολλαπλές επιλογές και ανοικτές διαδρομές. Η νοητική δηλαδή,
ψυχική και πολιτιστική καλλιέργεια που αναπτύσσεται μέσω της «παιδείας» που
έχει μπει σε δεύτερη μοίρα μπροστά στον αγώνα για συσσώρευση γνώσεων και
πληροφοριών, εκσυγχρονισμένων με τις ανάγκες της εποχής μας να αναδειχθεί σε
ζήτημα μείζονος σημασίας. Το έλλειμμα παιδείας που παρουσιάζεται ειδικά σε
απομονωμένες και παραμεθόριες περιοχές είναι κακός οιωνός για την εξέλιξη του
σύγχρονου ανθρώπου και χρειάζεται άμεση ανασύνταξη απέναντι στη λογική
συσσώρευσης γνώσεων που απειλεί ιδιαίτερα τους νέους.
Η ανάπτυξη δομών Δια Βίου Μάθησης στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
μπορούν να αποτελέσουν εργαλείο για να πετύχει η περιοχή τους στρατηγικούς
στόχους της, να ξεπεράσει δηλαδή την παρούσα κρίση, να απελευθερωθούν οι
δημιουργικές δυνάμεις της και να μπει σε μία αναπτυξιακή προοπτική.
Η όλη πολιτική, που έχει διαμορφωθεί σήμερα σε αναπτυγμένες χώρες του
εξωτερικού κυρίως, για τη δια βίου μάθηση έρχεται να υπηρετήσει ένα νέο ιδανικό,
μια νέα αντίληψη για την παιδεία ενάντια στο άναρχο σύστημα παραγωγής
βεβαιώσεων, πιστοποιητικών και διπλωμάτων. Σκοπός είναι η προώθησή της μέσω
της αναγνώρισης εναλλακτικών εκπαιδευτικών διαδρομών, της δικτύωσης των
φορέων δια βίου μάθησης και της διασφάλισης της διαφάνειας και της ποιότητας,
έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η διασύνδεση της Δια Βίου Μάθησης με την
απασχόληση, η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας των ατόμων
και γενικότερα η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. 61
60 Γρηγόρης Μέντζας (1/7/2000), Διαχείριση Γνώσης: Η επιχειρηματική πρόκληση του 21ου αιώνα – Η
γνώση ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, www.plant-management.gr
Το όραμα και οι αρχές της δια βίου μάθησης συγκλίνουν στην επιδίωξη ένταξης
της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας-Αλβανίας στη λίστα των πρωτοπόρων
ευρωπαϊκών βιοτουριστικών προορισμών, προβάλλοντας την εικόνα μιας
κοινωνίας της γνώσης. Μιας τοπικής κοινωνίας της οποίας το ανθρώπινο
δυναμικό αποτελείται από τους πλέον ανταγωνιστικούς εργαζόμενους στον τομέα
του βιοτουρισμού και ενεργούς πολίτες.
Μεταξύ άλλων, προτείνεται και η δημιουργία ενός κέντρου επαγγελματικής
ένταξης σε τομείς του βιοτουρισμού που αποσκοπεί στη επιλογή, κατάρτιση,
επαγγελματική ένταξη και κοινωνική στήριξη ευάλωτων κυρίως ομάδων
πληθυσμού (π.χ. μακροχρόνια άνεργων, πολιτιστικές/θρησκευτικές μειονότητες
κλπ.) και των δύο χωρών, Ελλάδας-Αλβανίας.
11.2. Με ποια διαδικασία μπορεί να συμμετέχει η τοπική
κοινωνία ώστε να γίνεται ουσιαστική η συμβολή
της στη διαχείριση της περιοχής της;
Θεωρητική προσέγγιση
Καταρχήν, αυτό δε μπορεί να γίνει ανοργάνωτα. Η αποτελεσματικότητα
προϋποθέτει οργανωμένη έκφραση μέσα από τις οργανώσεις της κοινωνίας
πολιτών, συμβούλια της γειτονιάς, κοινωνικές δομές του Δήμου και αν θέλουμε να
πάμε λίγο πιο μακριά μπορούμε να μιλάμε για τις σύγχρονες «εκκλησίες του
Δήμου». Δηλαδή, τοπικές συνελεύσεις διαβούλευσης στο πλαίσιο της
συμμετοχικής δημοκρατίας που μπορούν να επισημαίνουν προβλήματα και να
αναλαμβάνουν ευθύνες για την επίλυση τους. Επίσης, μια άλλη μορφή έξυπνης
διαχείρισης της γνώσης είναι η δημιουργία και η εξέλιξη των «θεσμών
αλληλεγγύης» και η αξιοποίηση τους στην προώθηση της κοινωνικής οικονομίας
και επιχειρηματικότητας. Δηλαδή, δημιουργία επιχειρήσεων για την ανάπτυξη του
βιοτουριστικού προϊόντος. Ο υπεύθυνος και οργανωμένος πολίτης στο Δήμο του,
καλείται να γίνει συν-δημιουργός με την Τοπική Αυτοδιοίκηση τοπικών
αναπτυξιακών πρωτοβουλιών, όχι με αποκλειστικό κίνητρο το κέρδος αλλά την
διεκδίκηση της ποιότητας ζωής και την ανάπτυξη του βιοτουρισμού στην περιοχή
του. 
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η τοπική κοινωνία της διασυνοριακής περιοχής Δήμου Πρεσπών-Περιφέρειας
Κορυτσάς μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη διαδικασία της βιοτουριστικής
ανάπτυξης με τους εξής τρόπους:
 ενεργή συμμετοχή σε εκδηλώσεις και γεγονότα ενημερωτικού ή
εκπαιδευτικού χαρακτήρα, καθώς και ανοιχτές συζητήσεις με τους φορείς
τοπικής ανάπτυξης
 αυτό-οργάνωση σε θέματα κυρίως προβολής-προώθησης της περιοχής
 δημιουργία ομάδων πίεσης προς τους αρμόδιους για τη βιώσιμη ανάπτυξη
της περιοχής παρέμβασης και
 σύσταση ομάδας ελέγχου της ποιότητας του προσφερόμενου κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος.
11.3. Αλλαγή της τοπικής κουλτούρας στο πρότυπο
συμμετοχικής δημοκρατίας
Θεωρητική προσέγγιση
H διαχείριση γνώσης δεν έχει νόημα αυτή καθαυτή. H συστηματική ευθυγράμμιση
της επιχειρηματικής στρατηγικής με τους στόχους της διαχείρισης γνώσης αποτελεί
βασικό παράγοντα επιτυχίας. H οριοθέτηση των περιοχών επέμβασης και ο σαφής
προσδιορισμός των αναμενόμενων ωφελειών είναι ζωτικά συστατικά στοιχεία για
να καταλήξει οποιαδήποτε προσπάθεια σε απτά αποτελέσματα. Οι φορείς που
εμπλέκονται στη διαδικασία ανάπτυξης του βιοτουρισμού πρέπει να διαμορφώσουν
συνεκτικές στρατηγικές διαχείρισης γνώσης που να είναι συνεπείς με τους
στόχους ανάπτυξης των προϊόντων και υπηρεσιών τους, τους επιθυμητούς
στόχους διείσδυσης σε νέες αγορές και τις χρηματοοικονομικές τους επιδιώξεις. Με
άλλα λόγια, πρέπει να σχεδιάσουν μια συγκεκριμένη στρατηγική για ένα ζήτημα
που είναι, από τη φύση του, στρατηγικής σημασίας για την περιοχή παρέμβασης. 39
Με τις διαδικασίες παράλληλα που προάγουν την συλλογική δημιουργία να
αξιοποιήσουν πολύ καλύτερα και πιο αποδοτικά τις νέες τεχνολογίες. Πρώτα από
όλα το διαδίκτυο για την επικοινωνία, την δια βίου μάθηση αλλά και αυτό-
οργάνωση των πολιτών. Έτσι μπορούν να δημιουργήσουν νέες επιχειρήσεις
βιώσιμες και σε συλλογικό επίπεδο και πιο ικανό ανθρώπινο δυναμικό το οποίο θα
μπορεί να προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες σε αναγκαία βιοτουριστικά προϊόντα
και υπηρεσίες.
Τα επισκέψιμα κοινωνικά αγροκτήματα, τα κοινωνικά εστιατόρια όπου
προσφέρονται ποιοτικά τοπικά προϊόντα κ.α. είναι κάποια παραδείγματα, αλλά δεν
πρέπει να μείνουμε σε αυτά. Η διεκδίκηση του στόχου για τις πράσινες πόλεις και
οικοχωριά στη βάση των κοινωνικών αναπτυξιακών συμπράξεων, όταν προωθείται
οριζόντια από την κοινωνία με τη συμμετοχή των πολιτών, μπορεί να «γεννήσει»
μια σειρά από νέα προϊόντα και επαγγέλματα. Μια τέτοια διαδικασία όχι μόνο θα
αλλάξει την όψη της περιοχής ενισχύοντας το πράσινο, αλλά σαφώς θα
δημιουργήσει και κάποιες θέσεις εργασίας. 40
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Το νόημα βρίσκεται στη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας της διασυνοριακής
περιοχής Ελλάδας-Αλβανίας στη μάθηση, στα κοινά, σε κάθε πτυχή της
ανθρώπινης ζωής, με αυτόνομο τρόπο στηριγμένο στις ανάγκες και ικανότητες του
κάθε ενός, στη μοναδικότητά του. Διότι τελικά η ιδιαιτερότητα του καθενός, η
οποία δεν πιστοποιείται με κανενός τύπου έγγραφο, όταν ανταμώνει με αυτές των
συνανθρώπων τους, δημιουργεί την αναγκαία για την περιοχή «ισχύ εν τη
ενώσει».
Η σύνδεση του εκπαιδευτικού συστήματος με την απασχόληση είναι μία
πραγματική σημερινή αναγκαιότητα, αλλά και μία μεγάλη πρόκληση για το μέλλον.
Ως αναγκαιότητα, η απόκτηση συνεχούς εκπαίδευσης θεωρείται το μόνο εχέγγυο
διασφάλισης μιας ομαλής εξέλιξης στον επαγγελματικό και κοινωνικό βίο. Η γνώση
σήμερα, περισσότερο από ποτέ, θεωρείται δύναμη προόδου, μέσο ασφάλειας. Η
δια βίου μάθηση συμβάλλει στη διαμόρφωση ενεργών και ενημερωμένων πολιτών
με κριτική σκέψη και δημιουργική διάθεση. Είναι αλήθεια άλλωστε, ότι η
κουλτούρα της δημοκρατίας έχει ανάγκη από πολίτες που συμμετέχουν ενεργώς
στα κοινά. 
11.4 Το ζήτημα της δια βίου μάθησης και επιμόρφωσης
ως προϋποθέσεις της συλλογικής δημιουργίας και
ευημερίας του τόπου
Θεωρητική προσέγγιση
Καταρχήν θα πρέπει να ορίσουμε ότι η «δια βίου μάθηση» είναι μία μακροχρόνια
διαδικασία που ξεκινάει από τη γέννηση του ανθρώπου και συνεχίζει σε όλη τη
διάρκεια της ζωής του. Υπό αυτή την έννοια δια βίου μάθηση δεν είναι ούτε τα
κέντρα επαγγελματικής κατάρτισης ούτε τα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας. Δεν
ταυτίζεται με την σχολική μάθηση αλλά είναι μια ξεχωριστή διαδικασία που
συνδυάζεται περισσότερο με τη μάθηση μέσα από την εργασία ή και τον
εθελοντισμό. Η δια βίου μάθηση μπορεί να προσφέρει ως βιωματική μάθηση στο
χώρο της δράσης και στο χώρο της δουλειάς και σε σχέση με την παραγωγή
αγαθών. Δηλαδή, μαθαίνω παράγοντας κάτι χειροπιαστά και όχι θεωρητικές και
ακαδημαϊκές γνώσεις, οι οποίες ασφαλώς έχουν την αξία τους, αλλά δεν είναι
δυνατόν να εμπεδωθούν χωρίς την πρακτική εφαρμογή. 40
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Σε πρακτικό επίπεδο, είναι ανάγκη να δημιουργηθούν συγκεκριμένες δομές
στήριξης των βιοτουριστικών επιχειρηματιών και όλων όσων εμπλέκονται στη
διαδικασία παραγωγής και παροχής του κοινού βιοτουριστικού προϊόντος της
διασυνοριακής περιοχής παρέμβασης.
Στα πλαίσια της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης, οι βιοτουριστικοί επιχειρηματίες θα
μπορούσαν να βοηθηθούν με προγράμματα κατάρτισης και εκπαίδευσης πάνω
στις νέες τεχνικές που επικρατούν στον κλάδο τους. Η καλύτερη οργάνωση, η
συνεργασία των βιοτεχνιών του ιδίου χώρου και η αναζήτηση νέων αγορών για
την αύξηση της επισκεψιμότητας της διασυνοριακής περιοχής παρέμβασης θα
ισχυροποιούσε τη δυναμική τους.
Θα μπορούσε επίσης να λειτουργεί κάποιο κέντρο δια βίου μάθησης, το οποίο
με σεμινάρια κοινωνικής επιχειρηματικότητας στους τομείς του βιοτουρισμού και
προγράμματα κατάρτισης σε καινοτόμες τεχνικές και καλές πρακτικές από την
Ευρώπη κυρίως, θα απορροφήσει τους νέους που φεύγουν από τον τόπο.
Τα προγράμματα κατάρτισης για τους κατόχους μικρών γεωργικών
εκμεταλλεύσεων που συμβάλλουν τόσο στην καλύτερη οργάνωση των αγροτικών
εκτάσεων, όσο και στην ανταγωνιστικότητα των προϊόντων τους, είναι ένα
σημαντικό μέτρο για την αγροτική διασυνοριακή περιοχή Ελλάδας-Αλβανίας. 
12. Μεθοδολογία κοινωνικού μάρκετινγκ με
χρήση social media
Θεωρητική προσέγγιση
Ο στρατηγικός σχεδιασμός του μάρκετινγκ για το Βιοτουρισμό, που είναι μέρος του
έργου “Καινοτόμες πρακτικές στο βιοτουρισμό” σε περιοχές όπως ο Δήμος Πρέσπας
– Περιφέρεια Κορυτσάς, με τις μικρές επιχειρήσεις, ξενώνες, ενοικιαζόμενα
δωμάτια, ταβέρνες, εμπορικά καταστήματα κ.ο.κ. δεν μπορεί να στηριχθεί στους
tour operators, στα μεγάλα γραφεία τουρισμού, παρά μόνον επικουρικά, ενώ
αντιθέτως μπορεί να στηριχθεί στο κοινωνικό και οριζόντιο δικτυακό
μάρκετινγκ.
Τα συνηθισμένα εργαλεία του μάρκετινγκ δεν μπορούν να έχουν παρά μόνο
περιορισμένη χρήση, αφού κανείς δεν είναι διατεθειμένος απ’ τους επαγγελματίες
να πληρώσει το υψηλό κόστος διαμεσολάβησης που απαιτείται σ’ αυτές τις
περιπτώσεις του παραδοσιακού μάρκετινγκ. Αν αναλογιστεί κανείς ότι το σύνηθες
κόστος διαμεσολάβησης είναι 15% κατά μέσο όρο (κέρδος του tour operator στην
τελική τιμή της κράτησης), γίνεται αντιληπτό ότι χρειάζονται καινοτόμες πρακτικές
κοινωνικού και διαδικτυακού μάρκετινγκ ώστε το κόστος αυτό να περιοριστεί ή να
εκμηδενιστεί.
Έπειτα, η προϋπόθεση της υψηλής εξειδίκευσης που απαιτεί η μεγάλη τουριστική
αγορά στην υπό μελέτη περίπτωση δεν μπορεί να έχει εφαρμογή. Αυτό δεν είναι
κατ’ ανάγκη εις βάρος της ποιότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών, καθώς στο
βιοτουρισμό η ποιότητα εξαρτάται απ’ την ολιστική προσέγγιση. Εξάλλου η
βιωματική εμπειρία που είναι το ζητούμενο σε κάθε τομέα του βιοτουρισμού, δε θα
μπορούσε να εξασφαλιστεί με διαφορετικό τρόπο, αφού το προϊόν του
αγροτουρισμού, για παράδειγμα, δεν μπορεί να το αποδώσει κανείς καλύτερα απ’
αυτούς που ασχολούνται και με αγροτικές καλλιέργειες, την αλιεία, κτηνοτροφία
και γενικότερα με την πρωτογενή παραγωγή οι οποίοι μπορούν παράλληλα
προσφέρουν υπηρεσίες καταλυμάτων και διατροφής.
Η διαφοροποίηση του κοινωνικού μάρκετινγκ από το εμπορικό/παραδοσιακό
βρίσκεται στη δικτύωση, στην αυτό-οργάνωση και συνεργασία μεταξύ όλων των
εμπλεκομένων σε μια περιοχή, στη δημιουργία ενημερωτικού και ψηφιακού
περιεχομένου προβολής απ’ τους ίδιους τους εμπλεκομένους στη διαδικασία του
βιοτουρισμού και στη δικτύωση με κοινωνικές ομάδες σε άλλες περιοχές της χώρας
και στο εξωτερικό.
Έτσι, το βασικό τεχνολογικό εργαλείο είναι το ιντερνέτ και τα social media.
Μέσα από την οργανωμένη χρήση αυτών των μέσων ελαχιστοποιείται το κόστος
και πολλαπλασιάζεται διαρκώς η προβολή της περιοχής, των συγκριτικών της
πλεονεκτημάτων, των τοπικών ασχολιών και επιχειρήσεων.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Η βιωσιμότητα του συνολικού σχεδίου ανάπτυξης του βιοτουρισμού και η
αποτελεσματικότητα του Σχεδίου Μάρκετινγκ θα εξαρτηθεί στο μεγαλύτερο βαθμό
από τη λειτουργικότητα της δικτυακής πύλης που παραδίδεται απ’ το έργο
«Καινοτόμες πρακτικές στο Βιοτουρισμό» και τη δυναμική των social media που
μπορεί να αναπτυχθεί παράλληλα με τη δικτυακή πύλη. Επίσης, σημαντικό ρόλο
θα παίξει η αξιοποίηση των social media απ’ όλο το δίκτυο που συμπράττει και
συνυπογράφει το Διασυνοριακό Σύμφωνο Συνεργασίας για την ανάπτυξη του
κοινού βιοτουριστικού προϊόντος.
Αναλυτικά η μεθοδολογία και ο τρόπος αξιοποίησης αυτών των εργαλείων
προβολής-προώθησης παρουσιάζεται στο «Σχέδιο Μάρκετινγκ για την προώθηση
του κοινού βιοτουριστικού προϊόντος Ελλάδας – Αλβανίας», όπου υπάρχει ειδικό
παράρτημα για «το Social Internet Media Marketing και οι εφαρμογές του».
12.1. Ανταποδοτικότητα μεταξύ προγραμμάτων
Θεωρητική προσέγγιση
Στα πλαίσια διατοπικής και διασυνοριακής συνεργασίας, που αποτελεί και βασικό
στόχο του ευρωπαϊκού προγράμματος, προτείνεται η δημιουργία δικτύου με
άλλες περιοχές όπου αναπτύσσονται παρόμοιες δράσεις και υλοποιούνται
προγράμματα ανάπτυξης ή/και προβολής-προώθησης εναλλακτικών μορφών
τουρισμού. Μέσα από τη δημιουργία αυτού του δικτύου συνεργασίας θα
επιτευχθούν οι παρακάτω στόχοι 65 :
1. Ο συντονισμός των διάσπαρτων αναπτυξιακών πρωτοβουλιών
2. Η ανταλλαγή και απόκτηση τεχνογνωσίας, εμπειριών μεταξύ οικισμών
αγροτικών περιοχών της Ευρώπης, όπου η προβολή του φυσικού,
παραγωγικού και πολιτιστικού αποθέματος αποτελούν σημαντικό παράγοντα
για τη βιώσιμη ανάπτυξή τους
3. Η ανάπτυξη νέων προσεγγίσεων για τη βιώσιμη ανάπτυξη των ορεινών
περιοχών μέσω της αξιοποίησης της εμπειρίας ανάπτυξης παραδοσιακών
οικισμών, που έχουν ευρεία παρουσία στην ευρωπαϊκή ή/και παγκόσμια
οικονομία
4. Η απόκτηση τεχνογνωσίας νέων μεθόδων παραγωγής βιοτουριστικών
προϊόντων
5. Η απόκτηση τεχνογνωσίας για την ορθή διαχείριση απορριμμάτων σε
παραδοσιακούς οικισμούς και προστατευόμενες περιοχές
6. Η ανάπτυξη νέων προσεγγίσεων για τη βιώσιμη ανάπτυξη των αγροτικών
περιοχών μέσω της ορθής διαχείρισης απορριμμάτων, που έχουν σημαντική
συμβολή στη βιοτουριστική ανάπτυξη
7. Η απόκτηση ενιαίας στρατηγικής ολοκληρωμένης ανάπτυξης βιοτουριστικών
περιοχών
8. Η δημιουργία όρων και δυνατοτήτων συγκλίσεων και συνεργασιών του
δημοσίου, κοινωνικού και ιδιωτικού τομέα σε διατοπικό και διασυνοριακό
επίπεδο
9. Η συμβολή στον μακροχρόνιο προγραμματισμό των επενδύσεων και στον
συντονισμό των επιμέρους προγραμμάτων ανάπτυξης
10. Η προώθηση του εκσυγχρονισμού των θεσμών της κοινωνικής οικονομίας
11. Ο συνδυασμός των κοινοτικών χρηματοδοτήσεων με πολιτικές που οδηγούν
σε βιώσιμες και αποτελεσματικές επενδύσεις
12. Η ανάδειξη της τοπικής κουλτούρας και των ιδιαίτερων φυσικών,
παραγωγικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών σε ευρωπαϊκό, ακόμα και
παγκόσμιο επίπεδο
13. Η συμβολή στην προστασία του περιβάλλοντος
14. Η υποστήριξη της διασύνδεσης με εθνικά ή διεθνικά δίκτυα τοπικών
οργανισμών
15. Η εισαγωγή της καινοτομίας στην τοπική κοινωνία
16. Η προβολή της περιοχής παρέμβασης και των τοπικών προϊόντων μέσω των
δικτύων προώθησης άλλων περιοχών (π.χ. portal) με αντάλλαγμα την
προβολή εκείνων στα αντίστοιχα δίκτυα της Σύμπραξης για το βιοτουρισμό
17. Η τεχνική υποστήριξη τοπικών φορέων και τοπικών πρωτοβουλιών
18. Η πληροφόρηση, ευαισθητοποίηση, ενημέρωση, εμψύχωση μεμονωμένων
πολιτών και ομάδων πολιτών, αναδεικνύοντας καλές πρακτικές άλλων
περιοχών
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Λαμβάνοντας υπόψη όλους αυτούς τους στόχους προτείνεται να δημιουργηθεί
δίκτυο ανταποδοτικότητας της διασυνοριακής περιοχής Δήμου Πρεσπών-
Περιφέρειας Κορυτσάς με άλλες περιοχές, στα πλαίσια υλοποίησης
ευρωπαϊκών και άλλων προγραμμάτων τοπικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα
παραδείγματα προγραμμάτων είναι:
 Ευρωπαϊκά
Π.χ.
 Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας, π.χ. «Ελλάδα-
Ιταλία»/«Ελλάδα-Βουλγαρία»/«Ιταλία-Αλβανία» κ.ο.κ.,
 Άξονας 4 του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης της Ελλάδας:
"Δημιουργία τοπικών ικανοτήτων για την απασχόληση και την
διαφοροποίηση στις αγροτικές περιοχές μέσω της προσέγγισης Leader"
 Αναπτυξιακός Νόμος του Υπουργείου Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας,
Υποδομών Μεταφορών και Δικτύων της Ελλάδας,
 Black Sea Basin Joint Operational Programme,
 Adriatic Cross-border Cooperation Programme,
 Interreg IVC κ.α.
 Open Society Foundations
Π.χ. Soros Foundation κ.α.
 Υπηρεσίες Αναπτυξιακής Συνεργασίας χωρών της Ε.Ε.
Π.χ.
 της Γερμανίας «German Development Service (DED)»
 της Κυπριακής Δημοκρατίας «CyprusAid» κ.α.
13. Συντονισμός και οριζόντια συνεργασία
13.1. Διαδικασίες διαβούλευσης
Θεωρητική προσέγγιση
Η σημασία της ενεργής συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας στη λήψη αποφάσεων
για τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής της είναι τέτοια ώστε έχει αρχίσει να
γίνεται λόγος για τη συμμετοχή ως δικαίωμα. Το σημαντικότερο ίσως
πλεονέκτημα της διαβούλευσης είναι οι συνέπειες που έχει στην ίδια την
ποιότητα της δημοκρατίας. Η δημοκρατία εξαρτάται από το αν οι πολίτες είναι σε
θέση να συμμετέχουν στο δημόσιο διάλογο. Άλλωστε, από την πλευρά των
οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών εξαιτίας της εθελοντικής τους φύσης και της
ανιδιοτελούς προσφοράς τους, παίζουν το ρόλο των «εχθρών» των πελατειακών
και αδιαφανών μεσολαβήσεων, του γνωστού ρουσφιετιού, καθώς και των
συμβιβαστικών εξισορροπήσεων προς τις οποίες τείνουν οι κυβερνήσεις και η
Τοπική Αυτοδιοίκηση που στην προσπάθεια ικανοποίησης αντιτιθέμενων
συμφερόντων δυναμικών ομάδων οδηγούνται συχνά στον παραμερισμό του
γενικού συμφέροντος. Επομένως, με την ενεργή συμμετοχή τους στη
διαδικασία της βιώσιμης ανάπτυξης της περιοχής μετριάζεται η διαφθορά και η
διαπλοκή περισσότερο, ενώ η διαδικασία ανάπτυξης του βιοτουρισμού γίνεται πιο
διαφανής και δημοκρατική, καθώς αυξάνεται ο έλεγχος και η παρακολούθηση εκ
μέρους των οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών του έργου που επιτελούν οι
παράγοντες της κεντρικής και τοπικής εξουσίας και αντίστοιχα η υποχρέωση
λογοδότησης απέναντι στην τοπική κοινωνία, μέσω των οργανώσεων. Έτσι, η
κεντρική και θεσμοθετημένη εξουσία έρχεται πιο κοντά στους ντόπιους και
αυξάνεται η εμπιστοσύνη μεταξύ τους.
Ακόμη, οι οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών συνήθως διαθέτουν σημαντικό
ανθρώπινο κεφάλαιο, καθώς δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που εξειδικευμένο
επιστημονικό προσωπικό προσφέρει τις υπηρεσίες του ή εργάζεται σε αυτές. Με
την πάροδο των ετών, οι οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών έχουν
“επαγγελματοποιηθεί” και η τεχνογνωσία που διαθέτουν είναι συχνά μοναδική.
Εξαιτίας του ευέλικτου τρόπου λειτουργίας τους και των δικτύων που
αναπτύσσουν με άλλους φορείς έχουν συγκεντρώσει και ανταλλάξει πολύτιμη
γνώση, πρακτική και εμπειρία στον τομέα της βιώσιμης ανάπτυξης αγροτικών
περιοχών.
Συνήθως, είναι σε θέση να γνωρίζουν καλύτερα τις ανάγκες του τόπου από τον
αρμόδιο δημόσιο φορέα, καθώς μέρος των δραστηριοτήτων τους αφιερώνεται
αποκλειστικά στο αντικείμενο του ενδιαφέροντός τους.
Για παράδειγμα, η Εταιρία Προστασίας Πρεσπών και το Πολιτιστικό Τρίγωνο
Πρεσπών γνωρίζουν πολύ καλά τις ανάγκες της λεκάνης των Πρεσπών και τα
μέτρα που απαιτούνται για την προστασία των λιμνών. Η προσφορά της γνώσης
αυτής στη διαβούλευση είναι πολύτιμη και καταλυτική και μπορεί να βελτιώσει
ουσιαστικά την ποιότητα του παραγόμενου έργου. 66
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Στα πλαίσια ανάπτυξης του βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή Δήμου
Πρεσπών-Περιφέρειας Κορυτσάς, προκειμένου να υπογραφεί το Σύμφωνο
Συνεργασίας και να δημιουργηθεί η Σύμπραξη, χρειάζεται να γίνουν κάποιες
επαφές και να υπάρξει διαβούλευση μεταξύ των φορέων υλοποίησης του έργου
66 Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης (2008) – Η Δυναμική της Δημόσιας Διαβούλευσης με την Κοινωνία
των Πολιτών στην Ελλάδα
«Καινοτόμες πρακτικές στο Βιοτουρισμό» και των φορέων της τοπικής ανάπτυξης
και των δύο χωρών (Ελλάδας-Αλβανίας).
Τα σημεία διαβούλευσης σε γενικές γραμμές αφορούν στις εξής θεματικές:
 Καταλυτική επίδραση των νέων δικτυακών τεχνολογιών στη διαδικασία της
βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης
 Ορισμός και προϋποθέσεις σύνθεσης και ανάπτυξης του κοινού
βιοτουριστικού προϊόντος
 Απαιτήσεις των σύγχρονων τουριστών/επισκεπτών της διασυνοριακής
περιοχής παρέμβασης
 Ο ρόλος των οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών στη διαδικασία
ανάπτυξης
 Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
 Ο ρόλος των τοπικών επιχειρηματιών/παραγωγών
 Ο ρόλος της ενεργούς συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας
 Θεσμοί και εφαρμογές της Κοινωνικής Οικονομίας στη διαδικασία
ανάπτυξης του βιοτουρισμού
 Η σημασία της αυτό-οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας
 Οι ιδιαιτερότητες της διασυνοριακής περιοχής παρέμβασης
 Τρόποι αντιμετώπισης εμποδίων που προκύπτουν από το διακρατικό
χαρακτήρα της προσπάθειας
 Συμπεράσματα της διαβούλευσης και αναπτυξιακές προτάσεις 67 .
67 broadband.cti.gr/el/evrizonikotita/steps.php – Ευρυζωνικότητα
14. Αποτελεσματικότητα στρατηγικού
σχεδιασμού
Θεωρητική προσέγγιση
Η αποτελεσματικότητα του στρατηγικού σχεδιασμού θα πρέπει να μετριέται ανά
τακτά χρονικά διαστήματα και οπωσδήποτε μια φορά το χρόνο. Όπου εντοπίζονται
παρεκκλίσεις από τους αρχικούς στόχους θα πρέπει να γίνονται άμεσα
διορθωτικές κινήσεις.
14.1. Μετρήσιμοι στόχοι
Η μέτρηση της αποτελεσματικότητας επιτυγχάνεται με τον καθορισμό
συγκεκριμένων δεικτών μέτρησης τόσο των ποιοτικών όσο και των ποσοτικών
στόχων, όπως παρουσιάζονται στη συνέχεια.
Η χρήση μετρήσιμων δεικτών εξασφαλίζει πρώτα απ’ όλα αμεσότητα στην
παρουσίαση και εκτίμηση διαφόρων παραμέτρων για την ανάπτυξη του
βιοτουρισμού, έπειτα καθοδήγηση σε θέματα που θεωρούνται σημαντικά κι
επομένως θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη στο σχεδιασμό και την αναπτυξιακή
διαδικασία και τέλος συγκρισιμότητα των αποτελεσμάτων διαχρονικά ή/και σε
σχέση με ανταγωνιστικούς προορισμούς.
Οι λειτουργίες που επιτελούν οι δείκτες μέτρησης της αποτελεσματικότητας
περιλαμβάνουν την περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, την επισήμανση
προβλημάτων, την υποστήριξη λήψης αποφάσεων, την αξιολόγηση μέτρων και
επιλογών κ.α. 
14.1.1. Ποιοτικοί 
 Δημιουργία Κοινωνικής Αναπτυξιακής Σύμπραξης για την ανάπτυξη του
βιοτουρισμού στην περιοχή
 Βαθμός συνεργασίας μεταξύ οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών, Τοπικής
Αυτοδιοίκησης, επιχειρηματιών και τοπικής κοινωνίας
 Φορείς που υπέγραψαν Σύμφωνο συνεργασίας για το βιοτουρισμό
 Υιοθέτηση μιας ενιαίας στρατηγικής βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και
περιβάλλοντος
 Βαθμός καλλιέργειας της βιοτουριστικής συνείδησης και της φιλοξενίας μεταξύ
του συνόλου της τοπικής κοινωνίας
 Βαθμός υιοθέτησης βιοτουριστικής συνείδησης από τους επισκέπτες της
περιοχής
 Διαδραστικότητα στα ηλεκτρονικά και διαδικτυακά μέσα προβολής/προώθησης
του βιοτουρισμού
 Αναβάθμιση της αισθητικής του δομημένου περιβάλλοντος του βιοτουριστικού
προορισμού, ιδιαίτερα στους νευραλγικούς τομείς της καθαριότητας, της
εξυγίανσης και της αναβάθμισης του περιβάλλοντος
 Προώθηση του επαγγελματισμού μεταξύ των παροχέων των βιοτουριστικών
υπηρεσιών, μέσω της διαρκούς αναβάθμισης των γνώσεων, των δεξιοτήτων
και των ικανοτήτων των ανθρώπινων πόρων που απασχολούνται στους
επιμέρους τομείς του βιοτουρισμού.
14.1.2. Ποσοτικοί 
 Επισκεψιμότητα στο portal για το βιοτουρισμό συνολικά και ανά θεματική
 Πλήθος δικτυωμένων στα social media (π.χ. ενεργοί φίλοι στο facebook)
 Αριθμός επισκεπτών στην περιοχή, μέση διάρκεια παραμονής
 Κατανομή της βιοτουριστικής κίνησης στην περιοχή κατά τη διάρκεια του
έτους
 Αριθμός επισκεπτών στην περιοχή για τουλάχιστον 2η φορά σε περίοδο το
πολύ 2 ετών
 Αριθμός διαθέσιμων κλινών σε βιοτουριστικά και άλλα καταλύματα
 Αριθμός άμεσα και έμμεσα απασχολουμένων στο βιοτουρισμό, περίοδος
απασχόλησης και επίπεδο εκπαίδευσης
 Αριθμός επιχειρήσεων που σχετίζονται με τη βιοτουριστική δραστηριότητα
(εξέλιξη) και η βαρύτητα τους στο τοπικό οικονομικό σύστημα
 Αριθμός κοινωνικών επιχειρήσεων για το βιοτουρισμό και ποσοστό τους επί
του συνολικού αριθμού επιχειρήσεων στην περιοχή
 Βιοτουριστική δαπάνη (συνολική και ανά κεφαλή)
 Νέες υποδομές (ρυθμός αύξησης)
 Κατανάλωση ενέργειας (ανά επισκέπτη)
 Σχέση κατανάλωσης νερού οικιακής/τουριστικής/αγροτικής χρήσης
 Παραγωγή απορριμμάτων (ανά επισκέπτη)
 Έκταση προστατευόμενης περιοχής
 Μήκος μονοπατιών – βιοτουριστικών διαδρομών.
Πρακτική εφαρμογή στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης
Λόγω έλλειψης εμπειρίας, τεχνογνωσίας και πόρων, σε πρώτη φάση τουλάχιστον,
προτείνεται να μετριέται η αποτελεσματικότητα της στρατηγικής για την ανάπτυξη
του Βιοτουρισμού στη διασυνοριακή περιοχή παρέμβασης βάσει των εξής δεικτών:
Ποιοτικοί
 Δημιουργία Κοινωνικής Αναπτυξιακής Σύμπραξης για την ανάπτυξη του
βιοτουρισμού στην περιοχή
 Βαθμός συνεργασίας μεταξύ οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών, Τοπικής
Αυτοδιοίκησης, επιχειρηματιών και τοπικής κοινωνίας
 Φορείς που υπέγραψαν Σύμφωνο συνεργασίας για το βιοτουρισμό
 Υιοθέτηση μιας ενιαίας στρατηγικής
 Βαθμός καλλιέργειας της βιοτουριστικής συνείδησης και της φιλοξενίας
μεταξύ του συνόλου της τοπικής κοινωνίας
 Βαθμός υιοθέτησης βιοτουριστικής συνείδησης από τους επισκέπτες της
περιοχής
 Διαδραστικότητα στα ηλεκτρονικά και διαδικτυακά μέσα
προβολής/προώθησης του βιοτουρισμού.
Ποσοτικοί
 Επισκεψιμότητα στο portal για το βιοτουρισμό συνολικά και ανά θεματική
 Πλήθος δικτυωμένων στα social media (π.χ. ενεργοί φίλοι στο facebook)
 Αριθμός επισκεπτών στην περιοχή, μέση διάρκεια παραμονής
 Ποσοστό επισκεπτών του Δήμου Πρεσπών που στη συνέχεια επισκέπτεται
και την Περιφέρεια Κορυτσάς και το ανάποδο
 Κατανομή της βιοτουριστικής κίνησης στην περιοχή κατά τη διάρκεια του
έτους
 Αριθμός διαθέσιμων κλινών σε βιοτουριστικά και άλλα καταλύματα
 Αριθμός άμεσα και έμμεσα απασχολουμένων στο βιοτουρισμό, περίοδος
απασχόλησης και επίπεδο εκπαίδευσης
 Αριθμός επιχειρήσεων που σχετίζονται με τη βιοτουριστική δραστηριότητα
(εξέλιξη) και η βαρύτητα τους στο τοπικό οικονομικό σύστημα
 Αριθμός κοινωνικών επιχειρήσεων για το βιοτουρισμό και ποσοστό τους επί
του συνολικού αριθμού επιχειρήσεων στην περιοχή
 Βιοτουριστική δαπάνη (συνολική και ανά κεφαλή)
 Νέες υποδομές (ρυθμός αύξησης).
Σε βάθος χρόνου μπορούν να προστίθενται και νέοι δείκτες, εφόσον κρίνεται
αναγκαίο για την απόκτηση ολοκληρωμένης εικόνας για την πορεία των δράσεων.
Ζητούμενο σε κάθε περίπτωση, δεν είναι να αυξηθεί η λίστα των δεικτών, αλλά να
αξιοποιούνται τα αποτελέσματα των μετρήσεων στον έγκαιρο εντοπισμό των
σημείων όπου χρειάζονται βελτιωτικές κινήσεις. Μόνο έτσι είναι δυνατόν να
λαμβάνονται οι κατάλληλες στρατηγικές αποφάσεις για τη συνεχή ανοδική πορεία
βιοτουριστικής ανάπτυξης της διασυνοριακής περιοχής Δήμου Πρεσπών-
Περιφέρειας Κορυτσάς.
Ποιοτικοί
Δημιουργία Κοινωνικής
Αναπτυξιακής Σύμπραξης για την
ανάπτυξη του βιοτουρισμού στην
περιοχή
Βαθμός συνεργασίας μεταξύ
οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών,
Τοπικής Αυτοδιοίκησης,
επιχειρηματιών και τοπικής
κοινωνίας
Φορείς που υπέγραψαν Σύμφωνο
συνεργασίας για το βιοτουρισμό
Υιοθέτηση μιας ενιαίας στρατηγικής
Βαθμός καλλιέργειας της
βιοτουριστικής συνείδησης και της
φιλοξενίας μεταξύ του συνόλου της
τοπικής κοινωνίας
Βαθμός υιοθέτησης βιοτουριστικής
συνείδησης από τους επισκέπτες της
περιοχής
Διαδραστικότητα στα ηλεκτρονικά
και διαδικτυακά μέσα
προβολής/προώθησης του
βιοτουρισμού.
Ποσοτικοί
Επισκεψιμότητα στο portal για το
βιοτουρισμό συνολικά και ανά
θεματική
Πλήθος δικτυωμένων στα social
media (π.χ. ενεργοί φίλοι στο
facebook)
Αριθμός επισκεπτών στην περιοχή,
μέση διάρκεια παραμονής
Ποσοστό επισκεπτών του Δήμου
Πρεσπών που στη συνέχεια
επισκέπτεται και την Περιφέρεια
Κορυτσάς και το ανάποδο
Κατανομή της βιοτουριστικής
κίνησης στην περιοχή κατά τη
διάρκεια του έτους
Αριθμός διαθέσιμων κλινών σε
βιοτουριστικά και άλλα καταλύματα
Αριθμός άμεσα και έμμεσα
απασχολουμένων στο βιοτουρισμό,
περίοδος απασχόλησης και επίπεδο
εκπαίδευσης
Αριθμός επιχειρήσεων που
σχετίζονται με τη βιοτουριστική
δραστηριότητα (εξέλιξη) και η
βαρύτητα τους στο τοπικό
οικονομικό σύστημα
Αριθμός κοινωνικών επιχειρήσεων
για το βιοτουρισμό και ποσοστό
τους επί του συνολικού αριθμού
επιχειρήσεων στην περιοχή
Βιοτουριστική δαπάνη (συνολική και
ανά κεφαλή)
Νέες υποδομές (ρυθμός αύξησης).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΝΤΥΠΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
 Αντωνάκης Ιωάννης (2008), Κοινωνιολογία των οργανώσεων
 Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής (20013)
 Δρ. Θεοχάρης Ευάγγελος (τ/44, 18/10/2013),»Διαχείριση Επιχειρηματικής
Κουλτούρας: Ένα διαχρονικά επίκουρο εργαλείο διοίκησης»,
Ελληνοβρετανικά Νέα
 Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης ( 2008 ) – Η Δύναμη της Δημόσιας
Διαβούλευσης με την Κοινωνία των Πολιτών στην Ελλάδα
 Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης (2007),Τυπική Δομή και Οργάνωση
των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α’ Βαθμού – Συγκριτική Μελέτη
Περιπτώσεων
 Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης – ΕΚΕΤΑ ( 2006 ),
«Υλικό κατάρτισης στη διαχείριση οργανωσιακής γνώσης»
 ΕΟΤ: Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης 2000-2006
 Εργαστήριο Τουριστικών Ερευνών & Μελετών Πανεπιστήμιο Αιγαίου
(2010), « Η σημασία του τουρισμού για την ελληνική οικονομία/ κοινωνία
και προτάσεις πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη».
 Καρανικόλας Π. & Μαρτίνος Ν., «Χωρική Διαφοροποίηση της Ελληνικής
Γεωργίας με ορίζοντα το 2010. Η Ελληνική Γεωργία προς το 2010.»,
Εκδόσεις Παπαζήση & Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1999
 Κατσίκης Γ., (10/10/2013), «Οικονομίες κλίμακας και συνετερίζεσθαι:
προτροπή για αλλαγές στο επιχειρηματικό
περιβάλλον.»,www.karditsanews.gr
 Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού, Στρατηγική Τουρισμού 2011-2015
 Μέντζας Γρηγόρης, (1/7/2000), Διαχείριση Γνώσης: Η Επιχειρηματική
πρόσκληση του 21 ου αιώνα – Η γνώμη ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα,
www.plant-management.gr
 Μυλωνόπουλος, Δ. – Μοίρα, Π., Τουριστικά Θέματα (τ. 14 – 1/2011),
Τοπική Αυτοδιοίκηση και Τουριστική Ανάπτυξη: Μελέτη Περίπτωσης
του Portsmouth
 Ναυρίδης Κλήμης (2005), «Ψυχολογία των ομάδων» Εκδόσεις Παπαζήση
 Νικάνδρου Ε. (2005), «Εταιρική Επικοινωνιακή Στρατηγική», Αθήνα,
Σημειώσεις Παραδόσεων
 Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Και Περιβάλλοντος Αθήνας (Ιανουάριος
2012) – Σχέδιο Νόμου ΡΣΑ Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας/Αττικής 2021.
 Παπαδημάτου Α. & Ρόκκος Δ. « Βιώσιμη και Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη
Ανάπτυξη στις Ορεινές Περιοχές της Ελλάδας και του Κόσμου». Ε.Μ.Π.
Αθήνα, 2001
 Πιτσίκα Ρεβέκκα (10/7/2013), «Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και
δημιουργία θέσεων εργασίας»,www.capital.gr
 ΣΕΤΕ – Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (1999) – Μελέτες
Ποιοτικής Αναβάθμισης Τουριστικών Περιοχών- Πιλοτική Περιοχή:
Χερσόνησος.
 ΣΕΤΕ – Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (2003),
Τουρισμός & Απασχόληση
 Τακτικός Βασίλειος & Συνεργάτες, « Θεσμοί και εφαρμογές της κοινωνικής
οικονομίας».
 Φαναριώτης Π.,(2004), «Εργασιακές Σχέσεις».
 Φρεμενίτης Σπύρος, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (06/03/2011), «Κίνητρα
για συνεταιρισμούς νέου τύπου κόντρα στην ανεργία».
 Χρυσίκος Γιώργος, (2013), «Ανάληση Μεθόδων SWOT & PESTEL», ΚΕΜΕΛ
– Κέντρο Εθελοντών Μάνατζερ Ελλάδος.
 Χυτήρης Λεωνίδας, (2001), «Οργανωτική συμπεριφορά: Η ανθρώπινη
συμπεριφοράσε οργανισμούς και επιχειρήσεις».
ΞΕΝΗ
 Andrean A.B.,(2003),«The life trajectory of social marketing», Marketing
theory
 Chaskin R.J.,Brown P.,Venkaten S. andVidal A.(2001), «Building
Community Capacity New York», NY: Aldne de Gruyer
 Hallriegel D., Jackson S. and Slocum J.W,(2005) «Management: Α
competency – Based Approach», Singapore, Thomson: South Western.
 Halt D.B.,(2004), «How Brands Become Icons: The Principles of Cultural
Branding»,Harvard University Press.
 Michael Allison and Jude Kaye, (2005), «Strategic Planning for Nonprofit
Organizations»,Second Edition,John Wiley and Sons.
 Moulaert F.,(2000), «Globalization and Integrated Area Development in
European Cities»,Oxford University Press
 Schmidt Klaus and Chris Ludlow,(2002), «Inclusive Branding: The Why
and How of a Holistic approach to Brands.»,Basingstoke: Palgrave
Macmillan.
 Stephen G. Haines, (2004), «ABCs of strategic management: An executive
briefing and plan to plan day on strategic management in the 21 st
century».
 Tourish D. and Hargie O.,(2004) «Key Issues in Organizational
Communication»,London, Routledge.
 Trout J.,(1999), «The power of simplicity»,McGraw Hill
 Turban Efraim, Aronson Jay E., Liang Ting-Peng,(2008),«Decision Support
Systems and Intelligent Systems».
 Tzu Sun,(2011),« Η τέχνη του πολέμου», Εκδόσεις Βάκα
ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΗ
 el.wikipedia.org – Βικιπαιδεία
 gr.euronews.com
 iforest.link-virus.de – Εκπαιδευτικό εργαλείο iforest
 www.agronews.gr
 www.ekdd.gr/ekdda/index.php/gr – Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης:
Στρατηγική Προώθησης του Εθελοντισμού / Δυνατότητες της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης: Η Περίπτωση του Συνδέσμου Προστασίας & Ανάπτυξης
Υμηττού (2011)
 www.eudrasi.gr – Εθελοντική Περιβαλλοντολογική Ομάδα Αλμυρού « Εν
Δράση»
 www.euretirio.com – Ευρετήριο Οικονομικών Όρων
 www.logistics.tuc.gr – Εργαστήριο Διοικητικών Συστημάτων (Manlab)
Πανεπιστημίου Κρήτης
 www.paratiritiriokp.gr – Πανελλήνιο Παρατηρητήριο των Οργανώσεων της
Κοινωνίας Πολιτών
 www.socialactivism.gr/index.php/δια-βίου-μάθηση/841
 www.socialactivism.gr/index/php/diaxeirisi-gnosis/315
 www.WWF.gr – WWF Ελλάς