Ο ΣΩΣΤΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

“Ο σωστός δρόμος είναι ανηφορικός” (Νίκος Καζαντζάκης)

• Η ανάγκη να μιλήσουμε για κοινωνική οικονομία στο δημόσιο χώρο δεν γεννήθηκε ξαφνικά από κάποια μόδα της εποχής. Προέκυψε από το γεγονός ότι ολοένα και περισσότερο η οικονομία της αγοράς και του δημοσίου αδυνατούν να αντιμετωπίσουν την ανεργία, τη διογκούμενη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό με τα γνωστά οικονομικά εργαλεία που διαθέτουν: τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων από την αγορά και την πρόσληψη στο δημόσιο. γεννήθηκε

Σε αντίθεση με αυτή την αδυναμία, αυτό που παρατηρείται σε παγκόσμια κλίμακα είναι ότι η συνεταιριστική-συνεργατική επιχειρηματικότητα και οι κοινωνικές επιχειρήσεις δημιουργούν διαρκώς με αυξανόμενο ρυθμό νέες θέσεις εργασίας. Το παράδοξο είναι ότι στην Ελλάδα, πέρα από τις αυθόρμητες εκδηλώσεις στη βάση της κοινωνίας να αντιμετωπίσει με εναλλακτικούς τρόπους τη φτώχεια, υπάρχει στασιμότητα. Τα επίσημα στοιχεία, όπως διατυπώθηκαν πρόσφατα κι από υπουργούς της σημερινής κυβέρνησης είναι ότι στην Ε.Ε. ένα ποσοστό που κυμαίνεται περίπου 10%, ενώ στην Ελλάδα μόλις προσεγγίζει το 1% του συνόλου της οικονομίας.

Σε πρόσφατη ημερίδα του Υπουργείου Εργασίας 18/12/2015, που είχε στόχο την αλλαγή του θεσμικού πλαισίου για την κοινωνική οικονομία, επισημάνθηκαν αυτά τα στοιχεία από την κυρία Αντωνοπούλου και τους συναρμόδιους υπουργούς για το θέμα, κυρίους Κατρούγκαλο, Σταθάκη και Χαρίση. Ωστόσο, δεν ακούσαμε τίποτε περισσότερο από γενικές διακηρύξεις που φέρνουν μεν το θέμα στην πολιτική ατζέντα, αλλά απ’ ό,τι φαίνεται χωρίς νέες επεξεργασίες για το τί πήγε στραβά και τί πρέπει να αλλάξει σε σχέση με τους διαθέσιμους πόρους και τις πολιτικές. Το θέμα επικεντρώθηκε στην αλλαγή του νόμου “θεσμικού πλαισίου”, χωρίς καμία ουσιαστική αναφορά γιατί μέχρι σήμερα δεν εφαρμόστηκε ο υφιστάμενος νόμος απ’ όλες τις κυβερνήσεις για τους κοινωνικούς συνεταιρισμούς και η τήρηση των επιχειρησιακών προγραμμάτων που προέβλεπαν την ενίσχυση της κοινωνικής οικονομίας, αλλά οι πόροι διοχετεύθηκαν αλλού.

Τί θα προσθέσει ένας καινούργιος νόμος, ο οποίος δεν δεσμεύει επενδυτικούς πόρους για την κοινωνική οικονομία; Τί θα προσθέσει ένας καινούργιος νόμος, όταν οι πόροι για την κοινωφελή εργασία, που κανονικά και σύμφωνα με τις οδηγίες της Ε.Ε. και του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, θα έπρεπε να δοθούν στους κοινωνικούς συνεταιρισμούς και κοινωνικές επιχειρήσεις διοχετεύουν πάλι στο δημόσιο και τους δήμους. Μήπως με την πιστοποίηση των συμβούλων της κοινωνικής οικονομίας;  Μήπως με τη ρύθμιση να πιστοποιούνται οι σύμβουλοι κοινωνικής οικονομίας από το κράτος; Μήπως με την κατοχύρωση διά νόμου μεγάλων εξειδικευμένων ιδιωτικών εταιρειών στην απορρόφηση προγραμμάτων ΕΣΠΑ; Τί θα προσθέσει η μετονομασία των περιφερειακών μηχανισμών κοινωνικής οικονομίας σε περιφερειακά κέντρα κοινωνικής οικονομίας, όταν η φιλοσοφία του προγράμματος παραμένει ίδια και η ίδια γραφειοκρατία θα κληθεί να εφαρμόσει το υποτιθέμενο νέο θεσμικό πλαίσιο;

• Δεν είναι απομίμηση της αγοράς και του κράτους.

Αυτό που δεν έχουν κατανοήσει οι σχεδιαστές του νέου θεσμικού πλαισίου είναι ότι η ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας στην Ελλάδα δεν είναι τυχαία στην τελευταία θέση της Ευρώπης. Οφείλεται σε ένα ψευδεπίγραφο σχεδιασμό, σε μια ψευδεπίγραφη πολιτική για την κοινωνική οικονομία και κατανομή των πόρων. Υπάρχουν πλείστα παραδείγματα πως επονομαζόμενοι πόροι για την κοινωνική οικονομία κατέληξαν στον πλουτισμό διαφόρων μεσαζόντων απορρόφησης κοινοτικών πόρων και σε μια επιδοματική πολιτική ανέργων του τίποτα που αναπαράγει μία αντίληψη και μία κουλτούρα στους νέους να μην αναζητούν μία παραγωγική εργασία με μέλλον, αλλά τα πεντάμηνα στο δημόσιο χωρίς ουσιαστικό έργο. Αυτό που δεν ξεκαθαρίστηκε από το πολιτικό σύστημα ποτέ μέχρι τώρα είναι ότι η κοινωνική οικονομία δεν είναι απομίμηση ούτε της αγοράς ούτε του κράτους.

Εάν η αγορά μπορούσε να δημιουργήσει νέες επιχειρήσεις και νέες θέσεις εργασίας εκεί που χάνονται θέσεις εργασίας, ακόμα και με επιδοτήσεις, θα το είχε κάνει χωρίς να χρειάζεται ένα εναλλακτικό μοντέλο παραγωγικής δραστηριότητας και υπηρεσιών. Εάν πάλι το κράτος μπορούσε να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, πέραν της αρχικής επιδότησης, ασφαλώς θα το είχε κάνει και δεν θα μιλούσαμε για κοινωνική οικονομία. Εάν ακόμα το δημόσιο μπορούσε να δημιουργήσει μία παράλληλη δημόσια οικονομία, θα το είχε κάνει μέσα από τις αναπτυξιακές εταιρείες και τους δημόσιους οργανισμούς που έχουν συστηθεί, χωρίς να χρειάζεται να πληρώνουν συνεχώς τα ελλείμματα αυτών των εταιρειών οι φορολογούμενοι. Είναι φανερό σε όλο τον κόσμο ότι η αγορά και το κράτος δεν μπορούν να δημιουργήσουν μια τέτοια οικονομία, γιατί έχουν ένα υψηλό κόστος λειτουργίας και υψηλό κόστος διαμεσολάβησης και ανταλλαγών.

Η κοινωνική οικονομία επινοήθηκε, και γι’ αυτό αναπτύσσεται, επειδή μειώνει το κόστος των ανταλλαγών. Είναι πασίγνωστο ότι οι συνεταιρισμοί και το συνεταιριστικό κίνημα αναπτύσσεται, λόγω της μείωσης  του κόστους των ανταλλαγών με την παράκαμψη των μεσαζόντων και διαμεσολαβητών. Και γι’ αυτό, σε πολλές χώρες, ο συνεταιριστικός τομέας καταλαμβάνει μεγάλα ποσοστά στη γεωργική παραγωγή, στους τομείς υγείας και παιδείας. Διατροφή, υγεία και παιδεία είναι το προνομιακό έδαφος, όπου αναπτύσσεται σήμερα η κοινωνική οικονομία στην Ευρώπη και στον κόσμο ολόκληρο. Εξάλλου οι πρώτιστες ανάγκες μίας κοινωνίας είναι διατροφή, υγεία και παιδεία, χωρίς να παραλείπουμε τη συμβολή της κοινωνικής οικονομίας στην ένωση των μικροεπαγγελματιών και μικροεπιχειρηματιών στη δημιουργία οικονομιών κλίμακος.

• Η ιδεολογία της ανταγωνιστικότητας δεν έχει θέση στην κοινωνική οικονομία.

Αυτό που δεν έχουν ξεκαθαρίσει, απ’ ό,τι φαίνεται, οι “σύμβουλοι” και οι σχεδιαστές προγραμμάτων στην Ελλάδα και τα συναρμόδια υπουργεία είναι ότι η ιδεολογία της ανταγωνιστικότητας και του μάρκετινγκ, που κυριαρχεί στην αγορά, δεν έχουν καμία σχέση με την κοινωνική οικονομία, όπως δεν έχει καμία σχέση ο οικονομικός δαρβινισμός όπου ο ισχυρός ανταγωνιστικός παίκτης εξοντώνει τον αδύναμο, που κυριαρχεί το δίκιο του ισχυρού κι αυτού που διαθέτει οικονομικό κεφάλαιο, και ισχυρές πελατειακές σχέσεις με το πολιτικό και κομματικό σύστημα.

Στην κοινωνική οικονομία υπάρχουν άλλοι όροι, οι οποίοι πρέπει να γίνονται σεβαστοί. Το κοινωνικό κεφάλαιο, το κοινωνικό δικτυακό μάρκετινγκ, η οριζόντια δικτύωση παραγωγών με καταναλωτές και η αυτοδιαχείριση στις κοινωνικές υπηρεσίες υγείας και παιδείας, με την αυτοοργάνωση κοινωνικών ιατρείων, σχολείων, φροντιστηρίων, κ.λπ.

• Φιλάνθρωποι καπιταλιστές, ΚΑΙ καπιταλιστικό σύστημα

Μπορεί κανείς να αντιτάξει ότι στην κοινωνική οικονομία δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τη συμβολή των μεγάλων χορηγών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων που πραγματικά συμβάλλουν με μεγάλα ποσά, για να λειτουργήσουν και να προσφέρουν κοινωνικά αγαθά, νοσοκομεία, εκπαιδευτικά κέντρα, ιδρύματα πολιτισμού και δομές αντιμετώπισης της φτώχειας.

Πράγματι, υπάρχουν πολλοί φιλάνθρωποι κεφαλαιοκράτες που διέθεσαν μεγάλα κεφάλαια για να λειτουργούν τέτοια ιδρύματα και που τους χαρακτηρίζουμε εθνικούς ή τοπικούς ευεργέτες. Δεν αρνείται κανείς αυτή την πραγματικότητα. Άλλο πράγμα όμως είναι οι φιλάνθρωποι κεφαλαιοκράτες που είναι ένα πολύ μικρό μέρος του συνόλου των κεφαλαιούχων και άλλο πράγμα, το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα που δημιουργεί μεγιστάνες του πλούτου, διευρύνει τις ανισότητες και οδηγεί μεγάλα τμήματα του πληθυσμού στην απόλυτη φτώχεια. Δεν χρειάζεται εδώ να αναπτύξουμε πως αυτή η διόγκωση των ανισοτήτων είναι η αιτία των μεγάλων κοινωνικών αναταραχών, και πολλές φορές στην ιστορία η αιτία των πολέμων.

Εάν σήμερα, στην Ευρώπη, ζούμε μία μακρά περίοδο ειρήνης και ευημερίας, δεν είναι μόνο ότι έχουν ξεπεραστεί οι εθνικές αντιθέσεις, αλλά και το γεγονός ότι η κοινωνία πολιτών της Ευρώπης έχει βρει τον τρόπο να αναπτύσσει την κοινωνική οικονομία και με αυτό τον τρόπο να αμβλύνει και τις κοινωνικές αντιθέσεις.

• Μπορεί να υπάρχουν φιλάνθρωποι καπιταλιστές, το καπιταλιστικό σύστημα όμως διογκώνει τη φτώχεια. Από τη μια δημιουργεί μεγιστάνες, και από την άλλη οδηγεί μεγάλα τμήματα πληθυσμού στη φτώχεια.

Αυτό που κάνει το σύστημα της αγοράς στην Ευρώπη βιώσιμο είναι ο ιστορικός συμβιβασμός με θεσμούς και οικονομικές δραστηριότητες που δεν προέρχονται από τη λογική του καπιταλιστικού συστήματος. Παραδείγματος χάριν, η δημόσια παιδεία και οι επενδύσεις που γίνονται από το κράτος και την οικογένεια στον τομέα αυτό, σε καμία περίπτωση δεν θα ήσαν αποδεκτές επενδύσεις από τη λογική του καπιταλιστικού συστήματος που επενδύει με μικρό χρονικό ορίζοντα στην καλύτερη περίπτωση πέντε-δέκα ετών και ελάχιστα για τον πολιτισμό και την παιδεία. Ο καπιταλισμός δεν επενδύει χωρίς να θέλει να πάρει τα λεφτά του πίσω και μάλιστα με τόκο. Μόνο όταν υπάρχει ανθρωπιστική-κοινωνική προσέγγιση, μπορούν να γίνουν τέτοιες επενδύσεις.

• Η κοινωνική οικονομία αποκαθιστά τα θύματα του αρπαχτικού καπιταλισμού.

Ο λόγος, λοιπόν, που η κοινωνική οικονομία δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη στην Ελλάδα, δεν οφείλεται μόνον στη μυωπική θέαση του πολιτικού συστήματος, αλλά και στο έλλειμμα της κοινωνιστικής αντίληψης και κουλτούρας των ίδιων των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και των κοινωνικών επιχειρήσεων που σε πολλές περιπτώσεις συμπεριφέρονται ανταγωνιστικά, δεν συνεργάζονται μεταξύ τους, και λειτουργούν ως ιδιωτικές επιχειρήσεις. Το έλλειμμα της ενοποιητικής οριζόντιας οργάνωσης καθορίζει και την αδυναμία πίεσης προς το πολιτικό σύστημα.

• Το υποκείμενο της κοινωνικής οικονομίας δεν μπορεί να περιμένει ευνοϊκή ρύθμιση από την εξουσία, χωρίς αυτορρύθμιση των θεσμών της κοινωνικής οικονομίας.

Είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι καμιά εξουσία δεν σκέφτηκε εκ των προτέρων να επινοήσει θεσμικά την κοινωνική οικονομία, εάν δεν υπήρχε ένα κίνημα και μια πίεση από κάτω. Το συνεταιριστικό κίνημα στην Ευρώπη έχει βαθιές ρίζες στην κουλτούρα και το βίωμα των ανθρώπων που βιοπορίζονται μέσα από τις κοινωνικές επιχειρήσεις, αλλά και εκείνων που συμβάλλουν συνειδησιακά ως πολίτες και καταναλωτές, ώστε να διευρύνεται η ισχύς του. Σημαντικοί ιστορικοί σταθμοί στην εξέλιξή του, όπως στην Ελλάδα, οι γραφειοκράτες και νομεγκλατόροι που χειρίζονται τα προγράμματα της κοινωνικής οικονομίας έχουν το πάνω χέρι, για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί η συλλογική οργάνωση και ο εθελοντισμός και οι συλλογικότητες εν γένει είναι υποβαθμισμένες ή υπερκαλύπτονται από τις συντεχνίες, και δεύτερον γιατί ακόμη και αυτές οι συλλογικότητες που είναι πρωτοβάθμια οργανωμένες είναι κατακερματισμένες και δεν συνιστούν ένα ενιαίο δευτεροβάθμιο και τριτοβάθμιο κίνημα.

• Η αυτορρύθμιση και η αυτοδιαχείριση σήμερα προσκρούει στη συλλογική μας κουλτούρα.

• Το παράδειγμα της Μοντραγκόν.

• Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

• Τα ελληνικά δεδομένα